XVIII. mendera arte, bizi zirelarik obraren bat argitaratu zuten euskal egile gehienak Ipar Euskal Herrikoak izan ziren. Bestela esanda, salbuespen gutxirekin (Refranes y sentencias -1596- bilduma, Lazarragaren eskuizkribu XXI. mendean argitaratua -1564 [2004]- eta Kapanagaren dotrina -1656- aipa daitezke), XVI eta XVII. mendeko euskal egile gehien eta garrantzitsuenak Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoan aurkitzen ditugu. Etxepareren liburuxkaren ondotik Leizarragaren itzulpenak (1571) agertu ziren, eta jada XVII. mendearen lehenengo hamarkadetan, Kontrarreforma katolikoaren eragin eta itzalpean, Lapurdiko literatura klasikoa etorri zen Materre, Ziburuko Etxeberri, Axular, Gazteluzar, Argaignaratz, Haranburu eta besteren eskutik. Ikuspegi literariotik garai hartan argitaratutako liburu nabarmenena ere, Oten gaztaroa neurtitzetan, Oihenart zuberotarrak egin zuen. Nolabait esatearren, Ipar Euskal Herrian XVI. mendean apal-apal jaiotako euskal literaturaren loraldia gertatu zen XVII.ean.
Bidasoatik hegoaldera, alabaina, egoera guztiz bestelakoa izan zen: gutxi argitaratu zen, argitaratutakoen artean ez dago loturarik, lan gehienak erlijioari lotuta daude eta literaturaren ikuspegitik ezer gutxi da baliagarri. Guk geuk hiru ataletan banatu ditugu XVII. mendeko euskarazko idazkiak: erlijio-lanak, Mikoleta bilbotarraren lantxoa eta hor-hemen agertutako testu labur eta solteak.
Euskal literatura klasikoaren aroan erlijioak eduki duen lekua eta indarra ulertze aldera, beharrezkoa da ezagutza XVI eta XVII. mendeetan erlijioaren inguruan gertaturiko gorabeherak ezagutzea. Mende istilutsu eta odoltsuak izan ziren zinez, erlijio kristaua ikusteko eta interpretatzeko beste modu bat agertu zelako, ordura arteko ortodoxia zurruna apurtu zuena: protestantismoa. Erlijio kristauaren gidari eta zuzendari ortodoxoen iritzi, jarrera eta jokaerei gehiegizko iritzita, erlijioa ikusteko eta dotrina kristauarekin bat egiteko beste modu bat, ez hain hertsia, baina askoz ere askeagoa proposatu eta defendatu zuten protestanteek Lutero buru zutela. Bibliaren bertsio protestantea hizkuntza aleman hurbil eta errazean egin zuen Luterok (Testamendu berria 1521ean eta Testamendu zaharra 1534an), eta ikuspegi erlijioso protestantea zabaltzeaz gain, egungo alemanaren oinarri ere bihurtu zen lan mardul hartako hizkera. Zabalkundeari gagozkiolarik, zalantzarik gabe inprenta asmatu berriak asko lagundu zuen Lutero eta haren ondorengoen ideiak zabaltzean, eta protestantismoaren ideiak aise zabaldu ziren Europan. Helburua, gainera, ahal beste herritarrengana heltzea zen, eta horretarako, herrian herriko hizkuntzak erabiltzearen alde egin zen. Hain zuzen ere, joera horren ondorioz egin zuen Leizarragak Biblia kalbindarraren itzulpena, Albreteko Joana III.a Nafarroako erreginaren aginduz.
Erreforma protestantearen aurrean, bestalde, katoliko ortodoxoek indar bizia, zentsura eta zigor gogor eta latzak baliatu zituzten euren ideiei eusteko, "arerio ideologikoak" albait arinen gelditzeko eta euren proposamenak ezereztatzeko.
Espainiaz den bezainbatean, ortodoxia zurruna erabat gailendu zen, inkisizioak zentsuratutako obrak eta zigortutako gizonak biderkatu egin ziren, eta azkenean protestantismoa deuseztatzea lortu zuten. Luteroren Erreformaren aurka egin zuten ortodoxoek Kontrarreforma absolutista, baita era zurrunean egin ere, galdutakoa albait arinen berreskuratu nahian. Trentoko Kontzilio luzearen ondoren ortodoxia are gehiago indartu zen, eta agintariek erreformistek baliatutako bide bertsuak erabiltzearen alde egin zuten: ideia katoliko ortodoxoenak ahal beste hedatu, finkatu eta egonkortu behar zirela pentsatu eta horretarako hainbat bide prestatu zituzten. Horretarako lanabes izan ziren, besteak beste, irakaskuntza eta herrian herriko hizkeran egindako argitalpenak (katiximak, dotrinak, otoitz-liburuak, sermoiak eta abar).
Guri dagokigun gaia dela eta, argi dago Kontrarreformaren lanabes izan zirela XVI. mendearen amaieran eta XVII. hasieran Hego nahiz Ipar Euskal Herrian kaleratutako lanak, izenpetuak nahiz izenpetu gabeak: Betolatzarena, Kapanagarena, Beriainena, Viva Jesús!, Axularrena, Ziburuko Etxeberrirena, Tartasena eta abar. Obra horietan guztietan gailentzen den asmoa, goitik behera, erlijioaren zabalkundea da.
Arestian esan dugun bezala, Hego Euskal Herrian nahiko antzua izan zen literatur ekoizpena XVII. mendean, baita erlijio-lanei dagokienez ere. Hala ere, bi elizgizonen obrak nabarmendu behar dira: Martin Otxoa Kapanaga bizkaitarrarena eta Juan Beriain nafarrarena.
Martin Otxoa Kapanaga Mañarian jaio eta sorterriko parroko nahiz gramatika-irakasle izan zen. 1656an Exposición breve de la doctrina christiana izeneko lana argitaratu zuen Bilbon, Jeronimo de Ripalda josulagunen erretorearen dotrinaren itzulpen moldatua. Lanak 155 orrialde ditu, eta orrialdeak bi zutabetan ageri dira: ezkerrekoan gaztelaniazko testua ageri da, eta eskumakoan euskal itzulpena. Badirudi lana nahiko oharkabean igaro zela harik eta XIX. mendean Dodgsonek argitalpen berria atondu (1893) eta XX. mendeko euskal filologoek obrak hizkuntzaren ikuspegitik daukan balio handia (testuaren luzera ere gogoan hartzekoa da aldez aurretik ezagutzen zirenekin erkatuta) azpimarratu zuten arte.
Juan Beriain, aldiz, Utergako abade izan zen eta bi liburu atondu zituen: Tratado de cómo se ha de oir Misa, escrito en romance y bascuence, lenguajes de este Obispado de Pamplona (Iruñea, 1621) eta Doctrina Christiana (Iruñea, 1626). Kapanagaren kasuan bezalaxe, bi obretako testua gaztelaniaz eta euskaraz eman zuen nafarrak, eta bere obren balio handiena hizkuntzari dagokio; izan ere, goi-nafarreraz daude idatzita, hots, garai zaharreko testu luze gutxi dituen euskalkian.
XVII. mendearen hasieran poesia-sariketak egin ziren Iruñean, zenbait urtez, jaiak zirela eta. Bada, gaurdaino 1609 eta 1610ekoak heldu zaizkigu guri (Mitxelenaren Textos arcaicos vascos liburukoa da idazki horien edizio fidagarriena). Honako hau zioen sariketaren iragarkiak: "Y porque celebrandose en este Reyno de Nauarra la solemnidad de esta fiesta, no es razon que la lengua matriz del Reyno quede desfauorecida, se en este certamen un romance de doze coplas en Bascuence, que lleue un estribillo de tres á tres coplas." 1609an hiru sari eman ziren (Pedro Ezkurrari, Migel Aldazi eta Joan Elizalderi), hirurak erlijio-gaien inguruko testuentzat: "Aldarêco Gorpûtz Sanduâri", "Gorputç Sanduari" eta "Gorputç Sanduari". Handik urtebetera, Gorpuzti jaiegunean, egin zen hurrengo sariketa, eta formaren aldetik askatasun handiagoa eman zen: "Al que mejor Poesia Bascongada hiziere, en qualquier genero de metro". Urte hartan, alabaina, testuen kalitate eskasagoa tarteko, sari bakarra eman zen, eta Martin Portalek irabazi zuen "Romance del Santissimo Sacramento en Bascuence"; hau da, erlijioa ardatz zeukan erromantzearekin. Kalitatea dela eta, honako hau idatzi zen: "No huvo mas de un Romance bueno en bascuence, y no me espanto, que es propio de esta lengua faltar en Romance".
Garaiko beste erlijio-lan batzuk hona ekartzearren, Juan de Huarteren Orreagako Ama Birjinari egindako bertsoak, Bizkaiko mendebaleko Viva Jesús! katixima (XVII. mende hasierakoa) edo Juan Bautista Armilleta antzuolarraren (1678) eta Zubia-Lezamizen (1691-99) dotrinak aipa daitezke.
Rafael Mikoleta bilbotarra familia dirudun bateko kide izan zen, eta Bilbon zenbait kargu garrantzitsu izan zituen. Dakigula, obra bakarra idatzi zuen XVII. mendean (Modo breve de aprender la lengua vizcayna -1653-), baina Mikoletaren lantxoa ez zen XIX. mendera arte argitaratu.
Ez dakigu Mikoletak liburua argitaratzeko asmorik zeukan, baina badirudi euskara ezagutzen ez zuen baten batentzat hizkuntza-gidatxo gisa prestaturiko lana dela. Sampere y Miquel-ek kaleratu zuen, lehenengoz, Bartzelonako Revista de ciencias históricas (1880) aldizkarian. Badirudi, ordea, argitalpen eskasa dela; izan ere, akatsez josita dago. Handik hamazazpi urtera, Dodgson ikertzaileak argitalpen zehatz eta txukunagoa egin zuen. Harez geroztik, XX. mendearen bigarren erdialdean eta amaieran argitaratu da zatika (Mitxelenak eta Sarasolak) nahiz osorik (Zelaietak).
Berez, izenburuak laburbiltzen du obraren edukia, gaztelaniatik abiatuta euskara ikasteko eskuliburutxoa baita. Lehenengo atalean gramatika-oharrak ageri dira, bigarrenean 700 hitz inguruko hiztegia. Hirugarrenean literaturaren ikuspegitik, aldiz, atal interesgarrienak daude: alde batetik, zenbait elkarrizketaren euskal itzulpena eman zuen bilbotarrak. Beste alde batetik, garaiko poesiaren inguruko argibide interesgarriak eman eta berak idatzitako aleak sartu zituen. Zalantzarik gabe, lekukotasun horiek oso interesgarriak dira; izan ere, Hego Euskal Herrian egin zitekeen (eta beharbada egiten zen) poesiari buruzko argibideak dira.
Elkarrizketen atalak "Dialogos" izenburu soila dauka, eta gaur egun badakigu elkarrizketok ez zituela Mikoletak berak asmatu: John Minsheuk A Dictionary in Spanish and English eta Pleasant and Delighfull Dialogues in Spanish lanak kaleratu zituen gaztelania irakasteko, XVII. mendearen hasieran Ingalaterran. Bada, badirudi Mikoleta Minsheuren elkarrizketak hartu zituela oinarritzat bereak egiteko. Elkarrizketak bi zutabetan ageri dira, ezkerrekoa gaztelaniaz eta eskumakoa euskaraz, eta solasaldi biziak dira, praktikotasunari begira egindakoak; hots, gramatika-azalpenez harago, hizkuntza biziaren testigantza eman nahi izan zuen bilbotarrak elkarrizketa baliatuz. Are gehiago, Mikoletaren beraren gramatika-azalpenak labur geratzen dira elkarrizketetan ageri diren kasu eta forma guztiak azaltzeko.
Poesiaren inguruko "Modo de la vizcayna poesia y sus versos" ataltxoa interesgarriagoa da. Bertan, Mikoletak lau poesia-eredu daudela azaldu zuen: jaiegunetan neskek kantatu ohi dituzten Lelori, Lelori motakoak, "graue poesía vascongada"-n (hau da, poesia "gerenagoan") sartzen ez direnak. Bigarrenik, euskal poesia arruntak omen zirenak ("Vasquenses" deitu zituen), gaztelaniazko erromantzeen antzekoak: 7-6a-7-6a eta 10-8a-10-8a neurrietakoak, nahiz eta silaba-kopuruan gorabeherak egon. Azkenik, literatura handiagoetako ereduak euskaraz ere bazirela esan zuen ("dezimas, lyras y sonetos en Vasquenze con los mismos acçentos y consonantes que suelen tener en Romançe"). Dena dela, badirudi azken horiek ez zutela arrakasta handirik, euskaldunek ez omen zituztelako neurri horiek ondo menperatzen.
Mikoletak euskaraz baliatzen ziren bi neurri nagusien adibide praktikoa ere eman zuen, bilbotarrak berak sortutako maitasunari buruzko bi idazkirekin. Alabaina, ezin esan genezake noraino heltzen ziren balizko "euskal eredu orokor" horiek; izan ere, arestian esandakoarekin bat, oso eskasak dira orain arte gugana heldu diren XVII. mendeko Hego Euskal Herriko literatur testuak.
Baten baino gehiagotan esan dugu XVII. mendean ezer gutxi argitaratu zela euskaraz Hego Euskal Herrian, hots, garai hartako literatur korpusa oso urria dela. Aurretik aipaturiko egile eta testu gutxi baina garrantzitsuekin batera, zenbait idazki solte ere idatzi ziren, eta hor-hemen sakabanaturik egon ostean, XX. mendean elkarrekin Textos arcaicos vascos bezalako bildumetan editatu ziren.
Beste egile batzuen testuetan ageri diren euskarazko pasarte laburrak (Lope de Vegaren Los ramilletes de Madrid lanekoak, esaterako) alde batera utzita literarioki guztiz anekdotikoak baitira, hitz neurtuz idatzitako zenbait testu besterik ezin ditugu aipatu, hala nola, Elorrioko elizako artxiboan Jaime Kerexetak aurkitutako maitasun-kanta, Tolosan 1620 aldera zabaldutako paskinak, Antonio Olazabal eta haren emaztearen aurkakoak, Felipe printzearen aldeko kuartetak (1658), Felipe IV.a hil zenean haren omenez idatzitako koplak (1666) edo 1980ko hamarkadan kaleratutako Bertso bizkaitarrak (1688) bertso-sorta luze (aurreko guztien aldean, hogeita hemeretzi ahapaldi baititu) bezain interesgarria. Interes filologiko handia dauka, halaber, XX. mendearen amaieran argitaratutako Eguiaren kanta, 1638 aldekoa eta literaturaren ikuspegitik orain arte aurkitutako lehenbiziko bertso-papertzat jo daitekeena.
- ALDEKOA, Iñaki. Euskal literaturaren historia. Donostia: Erein, 2008.
- DODGSON, Edward Spencer (arg.). Modo Breve de aprender la lengua Vizcayna. Compuesto por el l.do Rafael Micoleta, presbyt.o de la muy leal y noble Villa de Bilbao. 1653. Sevilla: F. de P. Díaz, [1653] 1897.
- LAKARRA, Joseba Andoni. "Bertso bizkaitarrak (1688)". ASJU, 1984, 18-2, 89-184 orr.
- MICHELENA, Luis. Textos arcaicos vascos. Madrid: Minotauro, 1964.
- SARASOLA, Ibon: "Contribución al estudio y edición de textos antiguos vascos". ASJU, 1983, 17-1, 60-212 orr.
- SALABERRI, Patxi. Iraupena eta lekukotasuna. Literatura idatzia 1900 arte. Donostia: Elkarlanean, 2002.
- URGELL, Blanca. "Egiaren kantaz I: testua eta iruzkinak". ASJU, 1986, 20-1, 75-148 orr.
- VILLASANTE, Luis. Historia de la literatura vasca. Oñati: Sendo, 1961.
- ZELAIETA, Angel (arg.). Rafael Mikoletaren era llaburra. Bilbo: AEK, 1995.