Kontzeptua

Euskal Herriko Hezkuntzaren Historia. Historiografia

Azkeneko bi mendeei buruzko historiografiak garai hauetan Euskal Herrian hezkuntzak izan dituen ezaugarri nagusiak ezagutzea ahalbidetzen badu, ezin da gauza bera esan Aro Modernoari dagokionez eta are gutxiago Erdi Aroaren inguruan. Lanak oso sakabanatuak dira eta askok ez dute ezer berezirik eskaintzen edota oso ikuspegi mugatua dute. Bi garai hauei buruzko lan sistematiko bat azpimarratzekotan Azurmendirena aipatu behar da (Irakaskuntza eta pentsamendua Euskal Herriko historian, 1985). Bertan, Erdi Arotik XIX. mendearen atariraino doan irakaskuntzaren historia aztertzen du, bere kezka nagusia euskal kultura delarik. Ildo honetako sintesi ahaleginetan, Vergarak (La educación en Navarra, 1992) Nafarroako Erresumako hezkuntzaren historia landu du.

Garai honen inguruko historiografiak hiru ardatz nagusi ditu: Ernazimenduko unibertsitateak batetik; bestetik beste era bateko hezkuntza-erakundeak eta, azkenik, pentsamendu pedagogikoa. Lehenengoari dagokionez, Oñati, Iratxe, Iruñeko Unibertsitateak edo Orthez-ko unibertsitate protestantea (Lasa, 1976; Estornes, 1968; Orella, 1977; Fornels, 1995; Morales, 1999; Lizarralde, 1930; Ugalde, 1988; Jorcano, 1968; Olaizola, 1993). Bestelako hezkuntza-erakundeei buruz, Iruñeko eta Lizarrako lehen letretako eskolek inguruko lanak edota Iruñeko kolegio sekular eta Jesusen Konpainiako kolegioen ingurukoak (Laspalas, 1987; Jimeno Jurio, 1993; Goñi, 1946; Lopez de Guereñu, 1961; Vergara, 1991). Pentsamendu pedagogikoaren alorren, pentsamendu humanistikoari buruz zenbait lan egin dira: Joanes Uharte Donibanekoa (Iriarte, 1948; Gondra, 1993; Rey, 1995), Inazio Loiolakoa (Caro Baroja, 1991), Juan Zumaragakoa (Alejos-Grau, 1992), Azpilicueta edota Karranza (Salinas, 1991) ditugu, alde horretatik, pertsonai nagusiak.

Baina zalantzarik gabe, Real Sociedad Bascongada de Amigos del Pais (RSBAP) elkartea da lan gehienen ardatz nagusia. Lan ugari egiteko aukera eskaini dute Bergarako Erret Mintegiaren sorrerak eta bilakaerak eta euskal ilustrazioko pertsonaia garrantzitsuen ikuspegi pedagogikoek (Recarte, 1990; Letamendia, 1987; Benito, 1990; Areta 1990). RSBAP inguruan mugitu ziren erakundeak ezagutzen ditugu, besteak beste marrazketa-eskolak edota haren zintzapean bultzatu ziren lehen letretako eskolak. Pertsonaiei dagokienez, Peñaflorida eta Elhuyar anaiak dira historiografiaren erreferentzi nagusiak; alde horretatik, Ibañez de la Renteria, Iriarte, Foronda edota Agirreri buruzko monografiak egiteke daude nahiz eta horien inguruko zenbait aipamen adierazgarri eta ekarpen aberats ez diren falta.

Alfabetatze-prozesuek ere ez dute oraindik azterketa sistematikorik ezagutu baina, lan sakabanatuak izan arren, eremu horrekin lotura zuzena duten gai batzuk ikertu dira; hala nola, zenbait inprentaren sorrera, zenbait pertsonaia ospetsuren liburutegiak, Leizarragaren itzultzaile eskola, Larramendiren lan literarioa eta euskararen aldeko lana, alfabetatze-mailak Oñatin -protokolo notarialetatik abiatuta-, etab (Madariaga, 1987; Intxausti, 1995; Furet eta Ozouf, 1977). Gauza bera esan daiteke haurtzaroaren historiari buruz, nahiz eta argitaratu diren Valverde (Entre el deshonor y la miseria. Infancia abandonada en Guipúzcoa y Navarra. Siglos XVIII y XIX, 1994) eta Ramos Martinezen (La salud pública y el Hospital General de la ciudad de Pamplona en el Antiguo Regimen, 1989) lan garrantzitsuak aipatu behar diren, bietan haurtzaro abandonatua ardatz nagusitzat hartu delarik.