Lexicon

MANZANA

Fruto del manzano, de forma globosa, corteza delgada y lisa, carnosa con sabor acídulo o ligeramente azucarado, sagar (c, K. B.); paba, pabana (git.); (voc. puer.) m. o pera, lala (B), llalla (G), txatxa (B), xaxa (S); m. de mesa, mahain-sagar (L, BN, S), jan-sagar (Lh.); m. precoz, sagar goiztiarra (L, BN, S); manzanas que se conservan largo tiempo, gorde-sagar (Az.), gordasagar (B, G), golde-sagar (G), altxa-sagar (BN), altxagar (AN), negu-sagar (AN, BN, S, R), sagar iraupeneko (L, BN); m. para sidra, ardo-sagar, arno-sagar (Lh.); m. buena para sidra, pero no para ser conservada (por oposición a "altxa-sagar"), pitar-sagar (Duv.); m. ácida, sagar min (L, BN, S); m. confitada, sagar merlatu (L); cantidad de manzanas, sagartza (AN, BN, S), sagartze (BN, S), sagarketa (AN, BN), sagarteka, sagarteko (S); en busca de manzanas, sagarketa (BN): sagarketa noa, voy en busca de manzanas; que abunda en manzanas, sagartsu (c, H.); zumo de manzana, sagar-uriñ (AN); jugo que arroja la manzana cuando se está asando, sagarmuiñ (AN), sagarmun (BN), sagarfuin, sagar-tirrita (L), sagarbiotz (R); m. o castaña mal asada, bergizen (B); asar ligeramente (manzanas, castañas), bergizendu (B); Ebak ikhusi zuen sagarra, eta handik bere burua, gurekin batean, penatan ibeni zuen (Ax.), Eva vio la manzana, y a causa de ello a su persona, juntamente con la nuestra, en penalidades; hibaia bada sagarrez (Lh.), hay cantidad enorme de manzana; sagarra naco bazen (Lh.), había abundante manzana.

Algunas variedades de manzanas: 1) m. de extremada blancura, abalei (G); abaleia ta espurua ta gezeta zuria dira sagarrik gozoenak (G), las manzanas llamadas "abalei", "espuru" y "gezeta" son las más sabrosas; 2) m. grande, agria y blanda, que revienta pronto al fuego, abapuru (B, Mog.), adapuru (B); 3) var. de manzana, angisagar (B, Mog.); 4) var. de manzana, aitza-sagar (G); 5) var. de manzana, Aizpuru-sagar (G); 6) var. de manzana, antzera sagar (S), lit., manzana de ganso; 7) m. oblonga, puntiaguda, aldaman-sagar (G); 8) m. negra, pequeña y dulce, aldapaitz, aldapatx (B); 9) m. agria, verde, tierna y de larga duración, altzondo (B); 10) m. de agosto, amun (H., K. B.); 11) m. de Andoáin, Andoain-sagar (G), (hay muchas otras que llevan nombres de pueblos, como "Azpeiti-sagar", "Errezil-sagar", "Orio-sagar", etc.); 12) m. amarilla y roja, antxote (Hb.); 13) la mejor para sidra, aranburu, anbua-sagar, Jexux-sagar, Jexuxa, kiskilla, txori-sagar, txarpa (G, "A. P. de G."); 14) la última en madurar, arbi-sagar (G); 15) m. muy grande, andi-sagar (B), asto-sagar (BN); 16) m. grande, temprana y de pedúnculo largo, aziloka (B), gaziloka (G, J. G.); 17) jauda blanca, balantzategi (G), eztizuri (AN), ezti-txuri (AN, Lacoiz.); 18) m. de huertas, agradable, baratze-sagar (L); 19) m. bravía, basasagar (BN), basati (AN), paxaka (Az.), oilokada, oilokaka-sagar (L); 20) jauda negra, buena para sidra, beraza, beragasa, begaza (B), pegaza, peraza (G); 21) var. de manzana, beta-gogor (B), betagor (B, G); 22) var. de manzana, betigozo (B); 23) m. temprana, bolin-sagar (B); 24) de forma poliédrica, boskantoi (B), gerabil-txorrotx (G); 25) m. duradera, ácida y agradable (se guarda para enfermos), burdintxa (AN), eri-sagar (Lh.); 26) m. gris y pequeña, burduñ-sagar (S); 27) var. de manzana, danbolin (G); 28) var, de manzana, dirindi (J. G.); 29) m. agria, pequeña y blanca, domentxa (B, Mog.), lomentxa (B); 30) var. de manzana, dulunia (L); 31) reineta (unas son pardas, otras pequeñas llamadas también kanpandoja), errege sagar (B, G), erregin-sagar (G), arto-sagar (Lh.); 32) m. oblonga, de color amarillo claro, carne tierna y jugosa, erril-sagar (AN); 33) m. muy blanca y dulce, buena para hacer sidra, espuru-sagar (G); 34) m. dulce, ezti (AN), ezti-sagar (BN, It., J. G.); eztika (BN), estika (S, Alth.), iztika (BN, sagar eztitxa (H.); 35) jauda negra, eztibeltz (AN, Lacoiz.), madari-sagar (B, BN), udare-sagar (G, AN); 36) jauda colorada, eztigorri (AN, Lacoiz.); 37) m. agridulce, eztihotx (S); 38) m. insípida, dulzarrona, eztitxa (BN); 39) var. de manzana, garmendi (S. P.); 41) m. muy agria, garratx (G); 42) m. crecida, sonrosada, blanda, de poca duración, garzabal (AN); 43) m. muy dulce, camuesa, gazagozo (B), geza, gezate (G); 44) m. agridulce, sidrera, gazamin (B. Mog.), gezamin (G, BN), gezagozo (G, L), gordantxa (B); 45) m. bravía muy amarga, gazi (AN); 46) jauda blanca, gezazuri, gezeta-zuri (G); 47) m. negra dulce, geza beltz (G); 48) jauda colorada, gezagorri (G); 49) m. rojiza, gordin-gorri (G), gorrantxa, sagar-gorrantxa (BN); 50) reineta blanca, gordinxuri (G, BN), gordintxuri (H.), sagar-gondinxuri (BN), gordanxuri (G, H.); 51) m. roja y agria (las hay de varias clases), gorrigarratz (B, Mog.), gorritxano (?, Az.); 52) var. de manzana, ibarbizar (G); 53) m. parecida a "Hurdin-sagar", ibarreta (B); 54) cierta manzana blanquecina, itziña-sagar (B); 55) m. la más temprana, izkimizki (G); 56) var. de manzana, Jainko-sagar (Duv.); 57) m. de San Juan (hay muchas variedades que llevan nombres de santos), var. de "matxetaiña", Jondoni Joani-sagar (BN), Jundane-sagar (S, Fx.), San Juan-sagar (B, AN); 58) camuesa, especie de manzana de olor y sabor muy suaves y agradables, kamoiza (S, Alth.), kamuesa (B), kamuxa (G): kamuxa gozo gozoak, txanponean bostekoak (Az.), se les dice a los de Zegama en son de guasa, plagiando sus antieufónicos hiatos; 59) m. hermosa, delicada y blanca, kana-sagar (B); 60) m. dura y agria, kanpandoja, panpandoja (G); 61 ) variedad de manzana que tiene olor de hinojo (fr. "fenouillet", llamada también "pomme d'anis"), kapeñot (Duv.), apo-sagar (H.); 62) var. de manzana muy temprana, oblonga y de pedúnculo largo, keremul, kerebul (B), kizki-luze (AN); 63) var. de manzana, kiputz (G, J. G.); 64) var. de manzana, kordantxa (It., J. G.), v. n.° 44; 65) m. hermosa y aromática, kurkubieta, kurkubita (B); 66) var. de manzana, larrin-sagar (B); 67) m. menuda, tierna y de poca duración, leina, leiña (AN); 68) var. de manzana, lepota (It., J. G.), lopete-sagar (G); 69) var. de manzana, mainttoni (G); 70) m. blanda, blanca y bastante grande, para mosto, mamula (H., K. B.), manuila (BN); 71) m. muy grande y hermosa, mandaburu (G, L), mandobürü (S, Alth.); 72) m. de carne muy amarga, mandaka (AN); 73) var. de manzana, mandarin-sagar (It., J. G.); 74) var. de manzana, mantxute (B); 75) var. de manzana, martxaita-sagar (BN); 76) la más pequeña y temprana, matxetaiña (B); 77) var. de manzana, merika-gatza (It., J. G.); 78) pequeña, puntiaguda, dura y agria, merkalin (G), mokote (G, AN), mokate, mokati (AN); 79) var. de manzana, mizpira-sagar (AN); 80) m. buena para sidra (las hay negras y blancas), moleo (G); 81) var. de manzana, moxo-sagar (G); 82) m. de hermosa apariencia y de punta roja, se amarillea, pero siempre es amarga, mazolo (G); 83) var. de manzana, mukurio (G, ms-Lond); 84) var. de manzana (fr. "mirabelle"), mulixka (L); 85) var. de manzana (fr. "bec-de-lion"), mutur-sagar (L, BN); 86) var. de manzana, olotza (G); 87) var. de manzana, de hermosa corteza y carne enjuta, pagotu (B); 88) m. dulce, pedaxa (BN), pedesa (G); 89) m. pequeña, rojiblanca, compacta y azucarada, pelatx (BN); 90) var. de manzana, pelestrina (G); 91) var. de manzana, pikaamoseta (It., J. G.); 92) var. de manzana, pikua-sagarra (G); 93) var. de manzana, pikuta (B); 94) m. silvestre (vulg. "basako"), sagarko (R); 95) m. bravía pequeña, sagar-makatz (B, G), makatz (AN); 96) m. silvestre, sagarmin (B, G); 97) var. de manzana, sain-sagar (It., J. G.); 98) var. de manzana, sapo-sagar (B, G); 99) var. muy hermosa de manzana, teilla-sagar (B, S); 100) m. muy hermosa, txakala-sagar (G); 101 ) m. agria, muy aromática después de conservarla, txakara-sagar (B); 102) var. de manzana, txalaka (G, J. G.); 103) m. pequeña, y muy dulce, txarba (B); 104) m. rojiza y grande, txorten, txorten-luze (G); 105) m. blanca y la más temprana, txuri (G); 106) m. dura, poco apetitosa, tardía, cruzada de rayas rojas en su corteza, urdin-sagar (B); 107) var. de manzana, uribi (It., J. G.); 108) m. que se conserva todo el año, muy hermosa y sabrosa, urtebete-sagar (B), urtebi-sagar (G), urte-sagar (AN, BN); 109) var. de manzana, urtxisagar (B); 110) var. de manzana precoz que madura en julio, uztail-sagar (L, BN, S, K. B.), uztasagar (S, Alth., K. B.), ustasagar (BN), sagar-ustai (L); 111) var. de manzana, zelai-sagar (B, G); 112) var. de manzana, zornotza (It., J. G.); 113) var. de manzana que se conserva todo el año, muy sabrosa y apreciada, llamada asperiega, zubiri-sagar (AN, Araq.).