Pirinioetako ibarretan zeuden baliabide urriak edota odol-garbiketaren gaineko oinarri ideologikoa aztertzeko egin diren lan ekonomiko edo politikoak ez dira nahikoak bazterkeriak zergatik iraun zuen azaltzeko, batez ere, Antzinako Erregimenaren amaiera gertatu ondoren; izan ere Antzinako Erregimena orduko errepresentazio sinbolikoetan babesten da, komunitate baten isla baitira, oso desitxuratuak ematen badute ere.
Sarritan aurkeztu dute fenomeno hau "misterio" gisa, baita hainbat ikerlarik ere, sakon-sakonean printzipio batek kutsatutako pertzepzio bat baitago, mendetan zehar bazterkeria iraunarazi zuena, hain zuzen: ezberdina denarekiko bazterkeria zein modu naturalean onartzen den, eta beraz, zein harrigarria den baztertuen artean ezaugarri bereizgarririk aurkitzea, fenomeno hori eragiten dutenen ikuspuntutik (hau da, talde baztertzaileenetik) ez aztertzeagatik. Agotei ustezko ezaugarri fisiko eta psikiko ugari egotzi diete, edo arauak asko ezarri dizkiete, beraiekin batera sortu ez eta desagertu ez zirenak. Eta horrez gain, eskubide politiko eta ekonomikoak izatea, espazioetan egon ahal izatea (kanporatuak izateraino), jantzietan bereizgarriak eramatea ukatu diete mendetan zehar eskualde askotan, juduek, ijitoek eta beste talde etniko, sozial edo erlijioso batzuei bezala. Horietako talde askok jasan behar izaten dituzte oraindik ere oso errotuta dauden topikoak euren ezaugarri fisikoei buruz (sudurra, sexu gaitasuna, usaina etab), edo psikikoak (zekenkeria, hipokresia, lapurreta, asmatzeko ahalmena...), agotek bezala. Jaietako espazioa bereiztea hainbat euskal figura koreografikotan ikus daiteke, adibidez, zubian. Iragazki moduko bat da, gizaki zitalek (zitalak, hainbat arrazoirengatik, ez bakarrik agot izateagatik) dantza egin ez dezaten.
Gaur egungoa bezalako gizarte laikoago batean ere, Bidasoako Alardeetan emakumeek gizonen ondoan parte hartzeari uko egiteak horren aldekoak ospakizunetik kanpo utzi ditu, eta mendeurreneko botoa betetzeko mezan baztertuta geratu dira bai koroaren atzeko aldean bai zelaiaren bideaz beste aldean, eta erromeria egiteko mendian sartzea debekatzeraino ere heldu dira. Horrez gain, lore eskaintza egitea edo meza egiten ari direla, ohore salbak botatzea debekatu zaie. Berdintasunaren alde dauden emakumeei ere (ideologia karga eskerga duen bereizgarri fisikoa erantsita: "bibotedun" emakumeak) sexu joera heterodoxoak ezarri zaizkie, eta kanpotarrak izatea, harmonia eta auzokoen lasaitasuna haustea leporatu. Emakumeok berdintasuna eske agertze hutsa indarkeriatzat hartu dute. Laburbilduz: "sin diferencia. mezclados como van los demas vezinos. igualados. no puede ser" (bereiztu gabe agertzea, nahasturik denak, gainerako auzoekin batera, ez da posible), horrela jasotzen da dokumentuetan, agotek festetan eta erlijioaren erritoetan parte hartzeko eskaera egindakoan, "tradizioa" eta asaben borondatean oinarrituta. Aurretik aipatutako emakumeen jokaera ez dator bat gainerako emakumeen "zuzena"rekin, bigarren horrek ordena naturala bere gain hartzen baitu, eta horrelaxe ere dokumentazioan aurreko belaunaldietako agoten otzantasuna eta mendekotasuna aipatzen du, alde batetik, eta salaketa jartzen zituzten hantuste eta harrokeriarekin alderatzen du, bestetik.
Alardeen fenomenoak beste batzuek baino hobeto -ez baita bakarra izan- utzi du agerian, defentsarako mekanismoak nola hasten diren, kolektibo bat bermatzeko erritoak ("ordena natural"tzat hartzen den hierarkizazio kultural batean oinarrituak) zalantzan jartzen direnean, eta adierazpen hori bera da agoten epaiketetan agertu ohi dena (onar dezagun nor garen jaietan eta bizitzan, laburbiltzen zuen "tradizioaren" aldeko sutsu batek). Erritoek, batez ere ohikoak direnak, komunitate bat babesteko eta iraunarazteko funtzioa egiten dute. Horretarako, komunitatearen irudi bat erakusten dute, baina irudi hori ez da erreala, asmatutako iragan perfektu batekoa baizik. Identitate kolektibo aldaezin batek iraun dezakeelako usteak nekez onar ditzake horri buruzko iritzi kritikorik. Beraz, irudi perfektu hori islatu eta sendotu egiten duten erritoetan egiten diren aldaketa kontzienteek momentuko ordena arriskuan jartzen badituzte, orden horretatik onura dutenekin egingo dute topo, batez ere, baina baita aldaketaren aurrean ziurtasunik sentitzen ez dutenekin, euren erreferentzia guztiak ezagutzen dutenari lotuta baitago: oroimenak identitatea sorrarazten du, eta iraganaren pertzepzioa aldatzeak oraina birplanteatzea dakar. Horregatik, errito horien funtsa identifikazio kolektiboko objektuaren bidezko onarpena eta hierarkia direnez, baztertuta sentitzen direnek erritoa moldatzeari eusten diote, errito horrek eurek zuzentzat hartzen dutena islatu arte.
Aipatu diren bi fenomenoen arteko alde kronologiko eta kultural nabarmenak (Diaz Mintegi antropologoak "azaleratze etnografiko" iritzi dio Alardeenari) agerian uzten du "arazoa" ez direla emakumeak, batean, ez agotak, bestean, eta arazoa kanpotik bizi dutenek "misterio"tzat hartzea -formen laztasunagatik areago, bazterkeriaren arrazoi sakonengatik baino- hartzea ez da zuzena, eta errore horren oinarria da arrazoiak baztertuen artean bilatzea, eta ez baztertzaileen artean.