Ver versión en euskera.
Patronatuaren Bizkaiko Delegazioak bere arkitekto bokala zen Aguinagari eskatu zion eraikinaren diseinua. Eugenio Aguinaga Donostian jaio zen 1910ean. Gerra aurreko arrazionalismoan oinarritu zituen bere lehenengo lanak, José Manuel Aizpurua bere lehengusua eta Joaquín Labayenekin batera GATEPAC-eko Iparraldeko taldeko arkitektoen artean nabarmenduaz. Programa eta funtzio ezberdinetako erakinak proiektatu eta eraiki zituen, burges zein langileen etxebizitzak esaterako. Aztergai dugun kasuan ordea, eskalaz haratago zihoan, 2027m2 (12.684m2 eraiki) eta sei milioi pezetako osasun-etxea eraiki beharra baitzuen. Hiru asteko epea izan zuen proiektua garatzeko eta Ricardo Bastida arkitektoaren, Pablo Elola zentroko administrari eta Ramón Zumárraga medikuaren laguntza izan zuen horretarako. 1941eko maiatzaren 2an hasi ziren lanak eta 1944ko ekainaren 19an inauguratu zen eraikina.
Haurren sanatorioan erabilitako baliabidetako asko berrerabili zituen Aguinagak Santa Marinan, baina nabarmenak dira baita zenbait arkitektoren proiektuen eraginak ere: Alvar Aaltoren Paimioko osasun-etxea Finlandian (1929-32); William Pereiraren Lake County osasun-etxea Wukeganen, Illinois (1938); Ricardo Bastida eta Gonzalo Cárdenasen Luis Briñas eraikinaren handitzea; eta baita Manuel Sánchez Arcas, José Manuel Aizpurua, Joaquin Labayen eta Eduardo Lagarderen Donostiako ospitalea ere 1933an.
Aguinagak eraikin konpaktu, baina aldi berean artikulatu eta asimetrikoa sortzea zuen helburu. Kasu honetan, arkitektoaren nahiaz gain, asimetria bi sexu ezberdinentzat elementuak errepikatu behar ezak justifikatzen zuen, gizonezkoak soilik egongo baitziren bertan. Honela, nahiz eta orduko osasun-etxeen T bikoitzeko eredua mantendu, simetria hautsiaz tipotik urruntzen den gutxitako bat da eraikin hau. Eraikinaren konpaktutasunaren ideia altueran eraikitzearekin bete bazen ere, artikulazioaren eta asimetriaren ideia galdu egiten ziren: lehena, bi bolumenek altuera berdina izateagatik eta bigarrena, aldiz, plantak eta altxaerak itxuraz nahiko simetrikoak direlako. Horrela, eraikina bi bolumen lauki-luze paraleloz osatua dago, bost solairukoak biak baina bata bestea baino luzeagoa. Aaltoren ereduari jarraituz, bi bolumenak sarrera eta komunikazio, bertikal nahiz horizontal, lanak egiten dituen beste beirazko gorputz zentral batek lotzen ditu. Bi bolumenetan txikienean, iparraldekoan, zuzendaritza eta bulegoak, eta zenbait zerbitzu mediku kokatu ziren behe oinean, eta gainontzeko zerbitzu medikuak eta gaixo larrien gelak goiko oinetan. Hegoaldeko gorputz luzean, aldiz, X-izpien gela, sukaldea eta garbiketa gunea zeuden behe oinean, sendaketa galeriara irekitako gelak guztiak goiko oinetan eta langileen etxebizitzak azken oinean.
Haurren eraikinaren proiektuan ernatzen hasitako ideiari jarraituz, gaixoaren beharretan eta horietarako behar zituen espazioetan (gela, galeria eta egongela) oinarritu zuen proiektua, gela unitatearen azterketan, alegia. Bi gela modulu ezberdin diseinatu zituen eta hauen inguruan antolatzen zen beste programa guztia. Bata txikiagoa zen -2 ohekoa- gaixo larrientzat, eta bestea handiagoa -8 ohekoa- sendaketa beharrak zituztenentzat. Gela txikiak gorputz txikian kokatu ziren, modu isolatuan, galeriarik gabe. Gorputz luzean, aldiz, gela handiak kokatu ziren modu jarraian, kanpoaldera irekia baina estalia zen sendaketa galeria batez komunikatuta. Bakoitza gorputz ezberdinetan kokatu zen korridore linealen bidez beraien arteko espazio antolaketa egokia lortu eta soberako espazio gehiegirik ez sortzeko.
Aguinagarentzat, gela unitateen ondoren, zerbitzu medikuen gunea zen osasun-etxearen proiekturako elementu garrantzitsuena. Hauek unitate independente bezala funtzionatu beharra zuten, baina beti ere inguruko elementuekiko komunikazio egokiekin. Horregatik, Santa Marinako eraikinean nahiz eta zerbitzu medikuak hiru solairuetan banatuta egon, bloke bakar bat osatzen zuten. Gainerako funtzio eta zerbitzu guztiak aurreko bien arabera eta zerbitzura antolatu behar ziren arkitektoaren aburuz.
Eraikinaren lengoaiari dagokionez, erregionalismoaz gain, arrazionalismoaren ezaugarriak ere erabiltzen ditu, garaiko arkitektura europarrari erreferentzia eginaz. Fatxadek eta eraikuntza ñabardurek arkitektura arrazionalistaren soiltasuna adierazten dute: ongi erabilitako ohiko materialak, burdinazko arotzeria minimalistak... Orokorrean, itxura modernoa zuen eraikinak, garaiko autarkiako arkitekturari aurre eginez honela. Osasun-etxearen altxaerek itsas estiloa jarraitzen bazuten ere, proiektuaren epe laburrek, alde batetik eta bestetik hartutako erantzunen ezberdinen gainjartzea ekarri zuen.
1948 eta 1949 artean Aguinagak sukaldearen handitzea proiektatu zuen, osasun-etxe multzo osoaren elikadura zerbitzua elkartu eta sukaldea handitzeko beharra sortu baitzen. Eraikin berria pabilioi moduan diseinatu zen, iparraldeko gorputzari atxikia eta pasadizo baten bidez gorputz handienarekin komunikatuta. Estalkiak forma kurboa du, hormigoizko ganga batez osatua, eta 15.7m-ko Vierendell habe batek zutaberik gabeko eremu zabala sortzen du.
Urteak pasa ahala, beste hainbat aldaketa izan ditu eraikinak. Alde batetik, eta proiektuaren exekuziorako aurrekontu baxuak eraginda, material askoren narriadura gertatu da. Honen adibide da gaur egun fatxadak duen xaflazko estaldura. Bestetik, osasun erabileraren etengabeko beharrek ere eraikinaren kanpoko itxura eraldatu dute, barne azalera handitzeko asmoz hasierako hegoaldeko terrazak itxiaz esaterako.
Aguinagaren Santa Marina eraikinak estatuko "lehenengo osasun hiri antibuberkulosikoa" osatzea suposatu zuen eta Patronatuak hurrengo urteetan ezarriko zuen osasun politiketan aurrekari izan zen honela. Tuberkulosia gutxitzen joan zen eran, ordea, era ezberdinetako gaixotasunak tratatzen hasi ziren bertan, nola neuropatiak, hala kardiopatiak edo biriketako kantzerra esaterako. Gaur egun ordea, multzo osotik erabilera sanitariorako dagoen eraikin bakarra Aguinagaren azken hau da.
- MAS SERRA, Elias. "El Sanatorio de Santa Marina. Asentado en el monte Ganguren, es hoy un referente cultural y toponímico de la Villa." Periódico Bilbao. 2012, 275.zenb., 10. orr.
- MUÑOZ FERNÁNDEZ, Francisco Javier. La arquitectura racionalista en Bilbao (1927-1950). Tradición y modernidad en la época de la máquina. Doktoretza tesia. Nieves Basurto Ferro (zuz.). Euskal Herriko Unibertsitatea, Bilbao, 2011.
- PIELTÁIN ÁLVAREZ-ARENAS, Alberto. Los hospitales de franco. La versión autóctona de una arquitectura moderna. Doktoretza tesia. Justo Fernández-Trapa de Isasi (zuz.). Universidad politécnica de Madrid, Escuela técnica superior de arquitectura, Madrid, 2003.
- RUILOBA QUECEDO, Cecilia. Arquitectura sanitaria: sanatorios antituberculosos. Madrid: Escuela Nacional de Sanidad, Instituto de Salud Carlos III, Ministerio de Economía y Competitividad, 2014.