Kontzeptua

Sorginkeria

Azalpen asko eta anitzak eman dira Euskal Herriko sorginkeriari buruz. Gai horretan arlo ezberdinetako pertsonaiak aipa daitezke, esate baterako, Martin de Andosilla satanologoa, Gregorio de Mugica nominalista xaloa edo Pierre de Lancre psikopata. Garai modenoagotan ere izan da gaiari buruzko jakintsurik, esate baterako, J. Caro Baroja eta Florencio Idoate, zuhurtasuna eta zentzu kritikoa zutenak. Jatorriari dagokionez, egile bitxienek euskadiz kanpoko korronteei erreparatzen diete, hots, herrialdez kanpoko korronteetan bilatzen dute gure sorginkeriaren jatorria. Paraninfo celeste de Nuestra Señora de Aránzazu (1686) lanari dagokion bigarren liburuan Hendo izeneko Guyenako azti bat aipatzen da gurean sorginkeria barneratzearen errudun. Itxura batean, hark barneratu zituen jarraitzaileak demoniozko gurtzaren irakaspenean. Tradizio horri jarraiki, haren izena aurkitzen da Hendaia herriaren eta Indamendi mendiaren oinarrian. "Askoren ustez, ijitoak izan ziren -hala dio Menéndez Pelayok- XVI eta XVII. mendetan Nafarroan okultismoa zabaldu zutenak". Jeronimo de Alcalak, XVII. mendean, Historia de Alonso, mozo de muchos amos lanean, ijitoak Nafarroako herrietan zehar aztikeriak eginez bizi ziren gizaki ibiltari modura aurkezten dizkigu. Herrialdearen kontinente aldean bohemiens ere izendatu ziren. Haiek, gure ezbeharrak kanpoko eraginari egoztearen ohitura erosoaren (oraindik ere bizi-bizirik dirauena!) ondorioak ordaindu behar izan zituzten. Baina hori arazoari heltzeko modu hutsala baino ez zen. Pentsamendu magikoa garapen kulturalaren hasieran sortzen den historiako fase jakin batean dauden herri guztiei berezkoa zaien pentsamendua da. Duela gutxi arte, natura jainko mutu bihurtzetik oso urrun zegoen. Gizakiak beldurrez ikusten zituen haren osagai guztiak. Testuinguru horretan, magia zientziaren aurretiko ezagutza modu gisa agertu zen, arlo guztietan oso normalizatua zegoen gizarte batetik at, bai arlo moralean bai arlo zientifiko, artistiko edo ekonomikoan. Magia gizakiaren erreakzio modura sortzen da, erreakzioa natura konkistatzeko ezintasunaren aurrean, haren sekretuak ezagutzeko ezintasunaren aurrean, naturak erakusten dituen ezkutuko botereen pertsonifikazioaren aurrean, misterioak duen indarraren, menderaezintasunaren aurrean, gizakiari mingarri zaio hori. Baina are gehiago okertzen da egoera larritan: goseteak, izurriteak, uholdeak... Gizakia ezgai dago eta, konjuruak erabiliz edo jainkotasunekin itun bat eginez baino ezin dio aurre egin aurkakotasunari. Aldi berean, jainkotasunek erabiltzen duten mediuma, konjuruen egilea, magoa izango da, belagilea. Naturaz gaindiko botereak dituen izakia, beldurra zaion arren, era berean, beneratu egiten dena. Egoera horretan, kristautasuna gailendu egingo da eta belagile hori legez kanpo utziko du. Aldarte horretan, Campionen ustez, herrialdeko sorginkeriari buruzko sinesmen eta jarduerak "antzinakoen (jardunen) aztarnak ziren: -Lampridioren iritziz- antzinako euskaldunek egiten zituzten eta XII. mendera arte egiten jarraitu zituzten aztikeria eta deabrukeriena". (Ikusten denez, XX. mendean sartuta ere ez da jaungoiko pagano zaharrari "demonio" esateko ohitura galtzen). Behe Erdi Aroari dagokionez, Lacarraren esanetan "elizak, parrokiak eta monasterioak badiren arren, sekula ez dugu jakingo zein neurritan lortu zuten nekazarien fedea bereganatzea, ez eta nekazari horiek fede berria nola ulertzen zuten ere, hori barneko beste arazo bat da, korapilatsuagoa". "Beste alde batetik -dio- ez dugu ahaztu behar, antolatutako erlijio paganorik ez dagoenez (hierarkia eliztarra duena, tenpluak dituena, etab.), eta idatzizko lekukotzarik ere ez dagoenez, paganismo hori sineskeriatan oinarritu beharko zela, herri-sineskizunetan, aztikeriatan (Vasconia medieval, Donostia, 1957, 66-67. or.".



Kristautasunaren nagusitasunarekin, beraz, denbora luzez, magia ezkutuan egin beharreko jarduera zen, nahiz eta nolabait onartu egiten zen. Magia zuriak (kausalitate naturalak prozedura hori baliatzen du naturaz gaindiko helburuak eskuratzeko) jazarpena jasan zuen, mundu ofizialetik at egiten zen jarduera modura, baina diru aldetiko jazarpena baino ez zen izan. Hala, adibide batera, Tuterako belarlari bat Lizarrako gazteluko alkatearen aurrean emakume bati "belarrak emateagatik" salatu zuten (1279), baina isuna baino ez zioten ezarri. Vianako judu batek 1300. urtean zigor bera jaso zuen sorginkeriak egitea leporatuta.

Orokorrean, deabrukeriaren faktorea sartu zen arte, Elizak Euskal Herrian aztikeriak onberatasunez jazarri zituela esan dezakegu.

Hori XIII eta XIV. mende bitartean gertatu zen, heresia kataro-albitarrak Gaizkiak gizakiaren bizitzan zuen garrantzia nabarmendu zuenean. Kataroen ideia hori eta jazarpenaren ondorioak oso garrantzitsuak izan ziren Europan. Frantziako erregearen onespenarekin Inkisizio beldurgarria sortu zen (1229), Languedoc eskualdean zeuden albitarrei aurre egiteko Aitasantutzaren tresna gisa. Gotzainak, frantziskotarrak eta domingotarrak aurka agertu baziren ere -Erromako aginduen baitan soilik- heretikoak epaitu egiten zituzten. Hala, sekularren eskuetan uzten ziren sutzarrean erretzeko, elizbarrutiko auzitegietatik at. Inkisizioa 1238an ezarri zen Nafarroan. Gregorio IX Aita Santuak Pedro de Legaria domingotarrari Nafarroan Inkisizioa antolatzeko agindua eman zion, Teobaldo I Aitasantutzarekin adiskidetu zenean. Bi inkisidore izendatu ziren, bata domingotarra eta bestea frantziskotarra. Baina misio hori berezia izan zen -halaxe jakinarazten digu amoltsuki Goñi Gaztambide historialari nafarrak-, hala, auzitegi zibilak (askoz beranduago) soilik zuten aztikeriaren aurka borrokatzeko eskumena. F. Idoatek belarlari edo faytillera -halaxe izendatzen dira sorginak paper zaharretan- delakoen ehizari buruzko dozena bat kasu dokumentatu aurkeztu zituen. Guztiak XIV eta XV. mendekoak, dagoeneko deabrukeria Euskal Herriko magiaren esparruan sartu zenean. Behe Nafarroan edo bortuz bestaldean, sutzar ikaragarria erabili izanaren hainbat adibide goiztiar aurki daitezke. 1329an, Arnaud Sanz de Achak, Labastide-Clairenceko ordezkariak segada prestatu zuen Juana legenarduna harrapatzeko, nekromantea egitea eta iragazkiak egitea egotzita. Horretarako armaz hornitutako 17 gizon erabili zituen. Urte horretan, herrian sutzar bat piztu zuten agintariek 5 emakume bertan erreta hiltzeko: Juana legenarduna, Peyrona de Posac, Arnauda de Bose, Dominica de Burban eta Juana Fillola. 1342an Garrisen bi emakume erre zituzten, horietako bat Gabateko bizilaguna eta Aurteguia etxeko andrea. Donibane Garazin, Gaztelako lurretan hainbat prozesu gauzatu ziren. Jurdana de Irisarry belarlaria 1330ean hil zen sutzarrean. Alamana de Meharin sorginkeriak egin izana egotzita Iruñeara bidali zuten. Han errege-kontseiluak epaitu zuen. 1338an Lasseko bizilagun batek, Urritzagako kondesak, zoritxarreko sutzarra zapaldu zuen, sorgina izatea leporatuta. 1334an Arnalda de Leiza ere sutzarrean hil zen, edabeen bidez Izabako Sancho de Aurraberatsa erail izana leporatuta. Justizia "pribatuak" XIV. mendearen erdialdean (1349) Tuterako Sanchuelo de Luesia delakoaren berri izan zuen, Broxo goitizenarekin ezagutzen zena. Berriro ere, Seigarren Merindadean, Garriseko gazteluan, hura harrapatzeko ehizaldia antolatu zen; Guillaume Arnaud de Ibharrarti bere iloba Peyrona eraili izana leporatu zitzaion eta, hark bere konplizeak salatu zituen, bera bezala haiek ere aztiak zirela esanez. Zoritxarreko prozesu horretan (1370) Pes de Goiti eta Behetiko Kondesa erruztatu zituzten, biak ere Ilharreko bizilagunak, salatuaren akuilu izatea leporatuta. Prozesu horretan elementu berri bat agertu zen, likantropismoa, ondoren azti eta sorginen ehorzketetan ohiko elementu bilakatu zena. Bidasoako arroan ere sutzarra berehala piztu zen: Johan, Hereder izenez ezagunagoa, Bortzirietako epaimahaiak sutzarrera bidali zuen, eta "fitillero zela esan ostean" erreta hil zuten (1429). Halaber, 1450ean, Behe Nafarroan, Garriseko gazteluan emakume bati heriotza-zigorra ezarri zioten Mixeko auzitegiko 16 diputatuk sorginkeriak egitea egotzita. Hark, etsita, iniziazio jarduerak eta egin zituen ekintzak kontatu zituen. Adibide horiek sorginkeria garaia zabaldu zuten: orain deabruari gurtza egin eta trukean naturaz gaindiko botereak eskuratzea (nekromantzia) leporatzen zaio magoari.

Nola gertatu zen magia zuritik beltzerako urratsa? Ezkutuko aztikeria botereak izate hutsetik deabruarekin ituna egiterako pausoa? Nola bilakatzen da magoa sorgin? Hori da Euskal Herriko sorginkeriaren azterketan ageri zaigun funtsezko arazo bat, eta merezi luke adituek horri arreta eskaintzea.

Badakigu, San Amandoren garaietatik, euskarazko gurtza paganoen jainko zaharrak deabru gisa identifikatzen zituztela egile kristauek: Euskaldunak uste okerrean bizi zirelako errukiz, San Amandok deabruaren sineskera baztertzeko lanari ekin zion, aipatzen du Baudemundok "In vila S. Adamandi" lanean.

Ia bizilagun guztiek egiten zioten gurtza deabruari, adierazten du Hucbaldok "In vila Sanctae Rictrudis" lanean. Margaret Murrayk dioenez: "kristauek, jainko ez kristau guztiak bere jainkoaren etsai zirela sinetsita, sorginek Salbazioaren Etsaia goratzen zutela uste zuten, hots, Satan". Hala, Pierre de Lancrek esan zuenez "deabru horiek dira gure sorginen jainko... " Albitarren arrastoak, Montsegurren erorketaren (1244) eta "puruen" aurkako azken autofedearen ostean (Tolosa (Frantzia), 1319) luze iraun zuen. Eta paradoxikoki, neurri handi batean, heresia gailendu zuen Elizak kataro-albitarren manikeismoa bereganatu zuen. "Jaungoikoa Ontasunaren irudia da eta deabrua Gaizkiaren irudia da. Deabrukeria sortu zen, hainbatetan deskribatu eta antzinatik literaturaren eta artearen esparrua inbaditu duten erritu eta zeremoniekin, aurrerago folklorearen gai bilakatu direnak" aipatzen du Idoatek Pop Kulturako Gaiei buruz idatzi zuen liburuxkan (4. zenbakia). Euskal mitologiako deabru-jainkoak jazarpena jasango du orain -herrialdearen testuingurua erruz gainditzen duten agindu historikoen eraginez- eta, Gaizkia, zentzu orokorrean, erauzteko zorroztasun oro pairatuko du. Numen euskaldun apal eta nekazaria, pixkanaka, anatemak eramanda, Satan zital bilakatuko da. Nekazari horrek Zugarramurdiko pulpitu harritsuaren edo antzeko beste pulpitu batzuen gainean, biraoez betetako anti-meza sofistikatuak emango ditu. Zein izango da, Euskal Herriko Parnaso txikian dauden jainko guztien artean, izaera deabrudun horiek indartzen dituena? Honaino iritsita, Mari sorginari dagokion mito basatia berrikusi behar da. Mari, bere andre izaeran, euskal numen nagusiaren izenik zaharrena da (Dama edo Damea ere izendatzen da) eta gainerako guztiak haren mende daude, baita bere adiskidea ere, Sugaar. Marik orakulu eta egitandien bidez bere jarraitzaileak babestu egiten ditu, orokorrean fenomeno atmosferikoen aurrean. Arruntki dontzeila itxura izaten badu ere, bestelako itxurarik ere har dezake: zezen, zaldi, suge, sai, ahari edo akerrarena esaterako. Azken hori ere nahiko arrunta da. Akerbeltza Mariren irudikapen zoomorfo bat da eta, gaur arte, gure nekazariek maiz gurtu dute. Izan ere, "osabidezko propietateak ditu eta haren babes eta zaintzapean utzitako animaliengan eragin onuragarria antzematen da. Aker beltz oro haren ikur gisa hautematen da. Hori dela eta, sarritan, azienda gaixotasunen batetik babestu nahirik, nekazariek aker bat hazten dute ukuiluan. Aker hori beltza izan behar da. Bere jarraitzaileek haitzuloetan deituko dute Mari, izan ere, "Mariren ohiko bizilekua lurraldearen barneko eskualdetan kokatzen da". "Baina eskualde horiek -gaineratzen du Barandiaranek- kobazulo eta leizeen bidez lurrazalarekin bat egiten dute. Haatik, Mari sarriago agertu ohi da leku horietan beste batzuetan baino (Barandiaran: Entziklopedia honetako Mari artikuluan)". Ez da ahaztu behar, elezahar askotan, haitzulo horiek eta baserrietako sukaldeak elkarlotuta daudela; pasabide horietan zehar arbasoen numen eta arima ugari igaro ohi dira, baita haiek ermiten bidez santutu ostean ere (Toloñoko mendilerroa, Albaina, Atauri, Urduliz, San Adriango hautzuloa, etab.). Nola ez dugu bada gure mendearen hasierara arte iritsi den gurtza zahar horren eta, eszenategi modura haitzulo pagano berberak hautatzen dituen sorginkeriaren artean loturarik ikusiko? Zugarramurdiko zaharrenek ia gaur arte gauzatu izan dituzten zikirojanari nola ez diogu bada ahariaren (elezahar askotan Mariren espezie gustukuena, bere jarraitzaileek atsegin handiz ematen zioten opari berezia) sakrifizioaren antzik hartuko? Barandianek identifikazio hori ziurtzat ematen du: "Sorginkeriak... Akerbeltz numenaren irudikapen zahar hori nabarmendu zuen bereziki. Astelehen, asteazken eta ostiral gauetan egiten ziren Akelarreetan azti eta sorginek Akerbeltza gurtzen zuten. Bertaratzen zirenek dantza egiten zuten eta numenari ogiak, arrautzak eta dirua ematen zizkioten.

Bilkura horien deskribapenean erreparatuz gero, isilpeko mugimendu bat zela dirudi, sinesmen zaharretan txertatu zena. Sinesmen hori erlijio kristauaren oposizio bilakatu zen eta, apika, zuzenean ez bazen ere, herrialdean indarrean zegoen edo ofizialki nagusitzen zen gizarte egituraren oposizio". Dena den, horri bando-gerretan (XIV eta XV. mendeetan gure inguruak gogor astindu zituzten gatazkak) sorgin edo belarlariek izan zuten egiteko garrantzitsua gaineratu behar zaio. Ahaideak belargilearengana jotzen zuten gorrotatutako arerioa pozoituko zuen edabearen bila, edo hura emakumearekin sexu-harremanak (hain askeak!) izateko ezgai edo inpotente utziko zuen sorginkeria egiteko iragazki baten bila. Gaztelako Enrique IVak Gipuzkoako ordezkaritza baten bisita jaso zuen Valladoliden, Gorosabelek dioenez, 1466 inguruan sorgin asko zeudela-eta protesta egiteko. Garai hartan, alkaide eta agintariek ez zuten deus egiten ugaritasun horren aurka, ahaidetasun, laguntasun eta, batez ere, "banderia" arrazoiak zirela medio. Erregeak Valladoliden bertan Erret Zedula eman zuen urte hartako abuztuaren 15ean, Ermandadeko alkateei gora-jotze aukerarik gabeko epaiak ezartzeko gaitasuna emate aldera. Erdi Aroan, euskaldunen artean dagoeneko oso ezagunak ziren belarrak, sustraiak eta basafruituak. Belarlariak ez du pozoia bakarrik egiten, narkotikoak eta afrodisiakoak ere prestatzen ditu hainbat estupefaziente erabiliz, aurrerago ikusiko dugun moduan. Ez dezagun ahaztu, gainerakoan, Behe Erdi Aroan indarra hartu eta Euskal Herrian nahiz Europan eragin itzela izan zuen zaldun-eleberrigintza herrikoiean, besteak beste, enkantamenduek, iragazkiek edota aztikeriek gurtza trataera izan zutela. Klase altu eta apalak, kulturadun edo herrikoiak...; modernitatea sartzearekin batera, ezkutuko botereekiko, arbasoen eraginekiko edota bihozkadekiko sinesmenen sarea oso handia da gure artean. Ikus dezagun, adibide batera, 1499ko Iruñeako Sinodora bertaratu zen pertsona baten ahotik, eliztar batek egindako aitortza:

Otrosi, padre, he ofendido a Dios, a mi anima et a mis próximos en los 10 mandamientos... En especial he pecado contra el primer mandamiento... Otrosí, he tovido creencias en encantaciones y en adevinos y he recorrido a ellos por hallar cosas algunas que me fueron hurtadas. Otrosí creyendo en agüeros y haciendo hacer encantos para guarescer de enfermedades, tomando nóminas de ciertos nombres non conocidos o con ciertas ceremonias creyendo en sueños, y unos días ser mejores que otros para hacer algunas cosas, creyendo que hay broxas sorguinas y en estornudos et en otras cosas muchas...

Sinodo berak aitorleei galdegiteko eskatzen zuen:

"si creyó que el hombre, según la constelación o las planetas en que nasció, era forçado a ser buena o malo. Item, si dio yerbas a su marido o a la mujer o a otra persona, a dixo o Jizo alguna cosa fea porque le quisiese bien, pecó mortalmente... Item, si creyó que los hombres o las mujeres se tornaban gatas o otros animales con unciones o con palabras...

Goñi Gaztambide: Martin de Andosillaren "De superstitionibus", tratatua, "Cuadernos de Etnología y Etnografía de Navarra", 9. zenbakia, 1971, 250. or.).

Bidasoa iparraldean kokatutako lurrei dagokienez, Litterae Societatis Jesu... delakoaren gutun batean zera irakur daiteke:

Lapurdiko mendialdeko biztanleak eskualde horretako alderdi basatiaren erakusle dira; ez daukate inolako kultura intelektualik eta ez dute inolako erlijio-irakaskuntzarik jaso, eta jite latz horretan, sineskeriaren, magiaren eta aztikeriaren zentzugabekeria ikaragarrienean amildu dira. Elizaren doktrinako hondarrak baino ez dituztela baitaratu dirudi, eta hondar horiek sakrilego modura baliatzeko bereganatu dituzte. Ez dute deabruaren gurtza beste erlijiorik, eta ekintza arraro eta higuingarriak eginez irudikatzen dute. Hala eta guztiz ere, gure arbasoen sinesmen zaharrak ez dira erlijio ofizialetik at dauden magia eta ekintzen bidez bakarrik adierazten. XV. mende erdialdean Bizkaian euskal Erdi Aroko mugimendu espiritual harrigarriena sortu zen -agian garai modenoko mugimenduekin alderatuta ere harrigarriena dena-, Durangoko heretikoena. Fenomeno mistiko eta erlijiozko hori Europako beste hainbat lekutan hautemandako fenomenoekin lotzeko joera dago (fraticelli, duela mende batzuk lehenago sortu zen kataroen fenomenoa, etab.). Dena den, kritika serio eta zehatzago baten arabera, euskal paganismoan oraindik bizirik dirauten edo sinkretismoan dauden, arrastoekin identifikatzen dira. Bizkaiko heretikoek bi fraide salestar izan zituzten irakasle modura, Frai Alonso de Mella eta Frai Guillen. 1425-1430 inguruan Taviran Frai Alonsok "lehenik eta behin nekazariei eta ondoren herritarrei egiten zituzten bi akats funtsezkoenak zein ziren irakatsi zien, hots, ondasun-erkidegoa eta emakume-erkidegoa (Aguirre)". "Durangoko heretikoek jaiotza eta heriotzaz aparte beste ezer ez zegoela uste izan zuten: batzuk sacra escriptura beste modu batera ulertzeko ahalegina egin zuten, hau da, eliz guraso eta maisuek ulertzen zuten modura (Varela)". Marianak "fraticelloen nolabaiteko heresia" gisa azaltzen duen pasarte hori agintariei jakinarazi zitzaien 1442an, horren ondorioz, Valladolid eta Santo Domingo de la Calzadan 100 heretiko baino gehiago erre zituzten. 1482an oraindik bizirik zirauen eta mende batzuk aurrerago indarra hartu zuen berriz ere, bestelako irudikapen batzuen bidez. XIX. mendera arte iraun zuen (ikus Durango).