Dantza

Nafarroa Behereko Dantzak

Festetan, dantzatzeko aukerak sortu eta dantzen balio liturgikoa areagotzen da. Nafarroa Behereko merindadeko ondare inmateriala, besteak beste, Gorpuzti edo Besta Berri eguneko prozesio preziatuek osatzen dute. Prozesio horiek bereziki ikusgarriak dira Heletan, Armendaritzen, Bidarrainen, Alduidesen, Yoldin, Lakarran eta Baigorrin. Mendez mende, Gorpuzti-jaia herriko soldadu-tropa ikuskatzeko eguna izan zen, eta ohitura horren inguruan sortutako folkloreak alardeei eta dantza-erakustaldiei eman zien bidea. Ohitura gainbeheran erori arren, dantzetako pertsonaia heterogeneoek lehen inperioko edo lehen karlistaldiko "guardia nafarren" uniformea, ezpata eta On Karlos izangaiaren enblemak eramaten dituzte soinean. Desfilea egiten dute kalez kale, eta toki batzuetan (Heletan eta Bidarrain) eliza barruan dantzatzen dute, ikurrinarekin.

Kabalkada edo Santibate izeneko ekitaldi aparta ez zen inauterietako dibertimendu hutsa, ohiko oinezkoek eta zaldunek (hortik datorkio izena) parte hartu arren. Pertsonaia nagusiak zapurrak, basa anyereak, erraldoiak eta bolantak edo kaskarotak ziren, dantzari trebeak denak. Kabalkadak ez zuen data finkorik. Izpuran oso aspaldiko tradizioa zen, eta handik Uhart-Cizera eta Donibane Garazira hedatu zen. Ekitaldi haiek abagune egokiak ziren, halaber, dantza tradizionalak eta Xaribariak edo Tobera moustrak izeneko antzerkietako herri-epaiketa barregarriak egiteko .

Inauterietan, dantza-errepertorio tradizionalen erakustaldiak egiten ziren. Igandea edo asteartea eske-eguna zen: mutil taldeak etxez etxe joaten ziren eta bizilagunek lukainkak, arrautzak edo urdaia ematen zizkieten. Auzo edo herri txikietan hiru eta sei kide bitarteko multzoak osatzen zituzten, baina handiagoetan hogei laguneko taldeak ere ibiltzen ziren eskean. Batzuk mozorrotu egiten ziren, eta beste batzuek maskaraz estaltzen zuten aurpegia. Mozorrotzeko, arropa zaharrak edo emakumezkoenak erabiltzen zituzten gehienetan. Eta jakina, beti eramaten zituzten hartza eta hartzaren zaintzailea, besteak zirikatzeko matxarda luzagarria, bizargin-ikastuna eta bere bezero gizajoa etab. Musika-tresnak txirula eta tuntuna ziren. Batzuetan, neska multzo bat biltzen zen etxeetan, eta soinua ere jotzen zuten, neska-mutilek elkarrekin dantzatzeko. Zanpantzar (Saint Pansard) izeneko pertsonaia ere han ibiltzen zen, eta gero erre edo ito egiten zuten. Esaera batek zioenez, "Zanpantzarren besta egin behar dugu, gero haren erretzeko edo ithotzeko". Ostegunari, jakinekoa denez, ostegun gizen esaten zioten, eta Uhart-Mixen kauserak (buñueloak) izeneko opiltxoak jateko ohitura zegoen. Uhart-Mixen, Luzaiden, Mendiben, Aldudesen eta Urepelen, besteak beste, taldean ateratzen ziren bolantak, kaskarotak, besta gorriak bandarekin... Antzina, inauteriak hausterre-egunean, asteazkenean, bat-batean bukatzen ziren, garizuma-aldiari hasiera emateko. Baina erlijio-zorroztasuna malgutu ahala, jai-giroa udaberrira arte luzatu da.