Pirinioetako mugaren sorrerak gertaera ekonomiko eta historiko jakin batzuetan du jatorria. Pirinioetan zehar populazio autoktonoak edo inbasioek emigratutakoak haran emankorretan bildu ziren, eta haran horietan mendian kokatutako larre basatiak nekazaritzara eta, batez ere, abereen hazkuntzara bideratutako ekonomiaren aberastasun nagusia ziren. Larre aberats horiek haranean bizi ziren biztanle guztien jabetza ziren, eta laster antolatu ziren talde bakar batean bailara bakoitzeko. Belardien, larreen eta basoen komunitate-erregimena haranaren hondoko laboreetara mugatutako jabetza pribatua baino garrantzitsuagoa zen. Araubide horrek haranaren antolaketa administratiboa islatzen zuen, artzain-komunitate menditar batean, zeinaren biztanle-multzoak batzar baten esku uzten baitzuen gerentzia, bere izenean, ondasunak eta interesak eta Gobernua egikaritzea. Haran adina unitatez osatutako antolaketa hori demokratikoa zen, baina laster hasi ziren haran batzuek besteekin zituzten auzotasun-arazoak planteatzen. Izan ere, haran bakoitzak, lautadarako norabidean, erregimen feudalaz bestelako antolaketa baten mende zeuden eskualdeekin komunikatzen zuen, eta mendiko larreen aldean, beste haran batzuekin, isurialde berekoak edo bestekoak, baina modu berean antolatuak. Bi egoera agertzen ziren, beraz: kanpoarekiko harremanak, lautadarekiko harremanak, hau da, modu feudalari jarraitzen zion antolamenduarekiko harremanak, eta inguruko haranekiko harremanak, arau berberen pean zeuden menditar komunitateak. Harreman horiek, "portuak" zeharkatzen dituzten bideek ziurtatuta, larreen jabetzaren gaia jartzen zuten jokoan. Inguruko haranetako artaldeek larre berberak erabiltzen zituzten, eta, urrats bakoitzean, liskarrak eta liskarrak sortzen ziren maiz. Haranak, beraz, ez zuen berez mugarik, larre altuek sarritan eztabaidatutako lurraldeak eratzen zituzten. (Hortik dator `Contienda´ edo `Contiende´("gatazka" adieraziz) izena, Pirinioetako mugako zenbait eskualderi emana). Mugarriztatze-saiakuntza gehienek huts egin zuten sarritan, eta garai goiztiarrean haranek zatiezintasun-erregimena hartu zuten, eta, horretarako, "lies y passeries" izeneko fazeriak edo mugalarreak sinatu zituzten, haien arteko bakea ziurtatzeko eta beren mugetan kokatutako larreen erabilera eta jabetza antolatzeko, zatiezinak zirelakoan. Erakunde horrek gaur egun ere irauten du: lurralde indibisoen jabetza fazerien bidez modu baketsuan antolatzea da mugaren azterketa oro gidatzen duen funtsezko egitatea. Izan ere, fazerien lurraldeetan ez dago mugarik, baina bai araudi, antolaketa, polizia eta legeria partikular baten mende dagoen eremu komun bat. Baina halako akordioen eta halako antolaketaren existentziak, aldi berean, beste printzipio bat planteatzen zuen: haran bakoitzak bere subiranoen aurrean, Frantzian eta Espainian, duen independentzia, eta haranaren defentsa lautadaren eta mundu feudalaren aurrean. Haranak, geografikoki oso isolatuak, batasuna askoz beranduago baino egingo ez zuen botere zentraletik aparte antolatu ziren. Erregimen feudalak, nolabait esateko, ez zien eragin, eta "Errepublika" izendapenak haien antolaketa askearen sustraitze sakona adierazten du. Errepublika apalak batzuetan, herri bakarrera mugatuak, baina bere izena bere harrotasun menditarraren lekuko adierazgarria delarik. Bere independentziaren indarra, batez ere, Euskal Herrian hazten ari zen bere milaka urteko independentzia basatiarekin, fazerien ondorioz oraindik ere, hein batean, nazioarteko mailan dirauena. Fazeriazko akordio horiek guztiek elkarturik, haranek botere zentraletik independente iraun zuten, eta feudal aurreko eskubideak berreskuratu zituzten. Subiranoaren menpekotasuna nominala baino ez zen, eta haranek ez zuten parte hartu nahi izan beren subiranoei aurre egiten zieten gerretan. Fazerien hitzarmenak, zabalduz, kontrako isurialdeetako haranen artean sinatutako neutraltasun itun eta gerra-geroratze bihurtu ziren orduan. Kasu batzuetan, horietako asko "konfederatu" egin ziren itun bera hitzartzeko, adibidez, d 'Arem Plana, 1315. urtean. Une horretan nolabaiteko federalismoa sortu zen, eta benetako muga haranaren bokalean dago, lautadarantz, eta ez mendien gailurrean. Haranek, beraz, "nazioarteko zuzenbideko subjektu" gisa jokatzen dute. Pixkanaka, gerra arriskua desagertu egingo zen. Luis XV.aren agindupean, fazeriei buruzko itun politikoak haran horien arteko larreen bakea eta gozamen komuna ziurtatzen zuten artzaintza-hitzarmen bihurtu ziren, eta, bestalde, autonomia handia mantendu zuten. Beraz, mugaren nozioa ez zen ia existitzen arau juridiko partikular batzuei jarraiki elkarrekin administratutako lurraldeak zeudela onartzen zuten haranentzat. Mugaren nozio hori are zehaztu ezinagoa zen, haranek berek isurialde bereko bizilagunekin fazeriazko hitzarmenak sinatzen baitzituzten. Gaur egun artzain-bizitzak iraun duenez, larreen komunitateak bizirik iraun du, bai eta hori aldarrikatzen duten hitzarmen juridikoek ere. Euskal Herriko eta Pirinioetako haranek iraganean bezala jarraitzen dute beren eskumenak erabiltzen eta nazioarteko zuzenbidean baliokiderik ez duten akordioak sinatzen. Antolaketa ekonomikoak, historiarekin batera, Pirinioetako mugaren jatorria argitzen du. Bestalde, bi kategoria juridiko gainjarriko dira. Haranena eta botere zentralarena: jaun feudala, subiranoa eta ondoren Estatua. Frantziako batasunaren bilakaerak bermatu egingo du estatuaren ordena juridikoa gailentzea lokalaren gainetik, azken hori desagerrarazi gabe. Eskumenen koexistentzia horrek, XIX. mendearen amaieran, konponbide egokia ekarriko du. Antzinako akordio guztiak mantendu eta baliozkotzat joko dira, baina 1856ko Tratatuan txertatuko dira. Itun horrek behin betiko finkatuko du mugaren araubide juridikoa. Haranen eta botere zentralaren arteko harremanen konplexutasun hori bereziki nabarmena da mugaketa-eskumena hainbat baldintzatan erabili zen mugaketaren mugaketa finkatu zuten akordio juridikoetan.