Tolosa. Tolosako San Frantzisko komentua 1587koa da, eta Ibarrako Pedro de Mendizorrozek dohaintzan emandako lursail batean eraiki zen. Udalak onartu egin zuen auzotar horren eskaera, eta betiko onartu zuen patronatua, eskritura publikoan eta zegozkion lizentziekin jaso zen bezala. Mendizorroz jaunak, gainera, komentua eraikitzeko mila dukat eta urteko ehun dukat eman zituen. Ebanjelioaren aldeko lehen kapera beretzat gordetzen zuen. Komentuak bere gain hartzen zuen Santa Maria elizarako betiko predikaria eta kuaresmak emateko konpromisoa. 1606ko urtarrilaren 10ean, konkordia bat sinatu zen Udalarekin, bi alderdien eskuduntza eta eskubideei buruz sortutako auziari amaiera emateko. 1611ko maiatzaren 25ean, Isabel de Idiaquezek, Juan Martínez de Recalde almirante jeneralaren alargunak, San Jose Ikastetxea sortu zuen komentu horretan, hiribilduko eskribau Domingo de Iriarteren aurrean. 1612ko irailaren 27an eskritura berria egin zen, Udalak komunitatearen patroi gisa parte hartuta. Bertan, fundaziorako baldintzak ezartzen ziren. Fundatzaileak 500 dukat errenta adierazten zion ikastetxeari. 1836ko martxoaren 8ko Errege Dekretuak oso eragin berezia izan zuen komentu horretan, hiribildua karlisten esku baitzegoen, baina 1839an, erreginaren tropak hiribilduan sartu zirenean, fraideek komentua utzi eta ihes egin zuten gehienbat. Armada komentuaren jabe egin zen, eta, geroago, Ogasun Nazionaleko ordezkariak, zentsu eta efektuen jabe. Udalak bere gain hartu nahi izan zuen, Madrilgo Gobernura joz tropen kuartel gisa jardun zezan, eta 1842ko irailaren 20an eman zion jabetza Besterentze Batzordeak. Geroago, kontzesio hori ezeztatu egin zen, eta 1849an gerra-alorrari esleitu zitzaion, baina berriz ere hiribilduari itzuli zitzaion kuartelerako, 1851n. Baratzea enkante publikora atera zen 1843an. Juan Antonio de Uranga jaunak 1845ean eskuratu zuen finka, baina berriz ere hiribilduari laga zion 13.000 errealen truke, eta hori izan zen aurreko erosketaren kostua. 1859an probintzia zaharberritzen hasi ziren Bermeon, komentu batzuk berriro irekiz. 1868ko ebakuntzak ere eragin zion. 1875eko apirilean, nobiziatu eta koruko saila handikiro inauguratu zuten, baina komunitate berriak hamar hilabete baino ez zuen iraungo, Aita Estartak sakabanatu egin baitzuen, gerran garaile izan zirenen errepresalien beldur. Klaustrokide ohi batzuek elizatik gertu dagoen bizileku-etxetxo batetik jarraitu zuten erlijio-zerbitzua ematen. Hainbat gorabeheraren ondoren, komunitatea 1915ean zaharberritu zuten parrokia-elizaren ondoko egoitza batean, Egoitza Santuaren eta Gasteizko gotzainaren lizentzien aurretik, 1914an eta 1915ean, hurrenez hurren. Azken urte honetan hasi zen komentu berria eraikitzen, desagertutako komentu zaharraren ordez. 1918ko probintzia-kapituluan, Guardiania izendatu zuten, zerbitzu erlijiosoei erantzuteko langile egokiekin. 1933an 8 aita, 3 lego eta dohaintza bat zituen. [Erref.: Pablo Gorosabel eta Fr. Juan R. de L.].