Kontzeptua

Foruak

"Foru" esapidea izendapen generikoa izan eta, beraz, esanahi asko dituena -polisemikoa- bada ere, hitz horrek gorde du, jatorri erromatarrean duen etimologiari erreparatuz, adiera bakar bat: forum delakoa edo justizia-lekua, gero latin arruntean forus bihurtuko dena. Forus hitzetik etorriko dira gaztelaniako "fuero" eta frantseseko "for" bertsioak. Biak asmo juridiko berdinerako erabili dira, hau da, euskal lurraldeetan indarrean zen zuzenbidearen konpilazioak izendatzeko, hala espainiar subiranotasunaren menpekoetan, nola frantziarraren menpekoetan -"fors de Bearn" eta "fors de Navarre"-, azken horietan esapidearen asmo juridikoa jadanik desagertu bada ere. Frantzian, barne-forua aplikatzeko xedea adierazteko erabiliko da, jarduera beraren justizia-gune gisa ulertuz bakarrik.

Justizia egiteko toki publiko gisa duen adiera bakarrera jo behar da "fuero" edo "for" terminoaren esanahia osorik ulertu ahal izateko. Gaztelako zuzenbidearen arabera eta Partidek diotenez (1, 2, 7), "foruak", beste ezer baino lehen, herritar orok ezagutzen duen orden komuna adierazten du:

E por ende a este nombre Fuero: porque no se deue dezir, ni mostrar escondidamente más por las plaças, e por los otros lugares, a quienquier que lo quisiere oyr. E los antiguos pusieron en latín forum, por el mercado do se ayuntan los omes a comprar y a vender sus cosas: e deste lugar tomó este nome Fuero quanto en España, que assí como el mercado se faze publicamente: assí ha de ser el fuero paladino e manifiesto.

Forua existitzen da, beraz, giza komunitate batek beretzat erabaki duen ordenamendu juridiko gisa batetik, eta bestetik, behar-beharrez, ohituraren sakonera ilunetik argitara atera den arau moduan batetik eta, bigarrenik, indarra duen zuzenbidetzat errekonozitu dutelako berau aplikatzeko edo aplikarazteko ahala dutenek, ahal edo botere horrek duen jatorria, herritarra edo absolutua, ezein izanik ere. Foru hitzak duen oinarrizko kontzepzio horrek argitzen du zergatik isuri diren hainbat adiera abiapuntu horretatik, esate baterako historian "pribilegioarena", komunitate baten berezko ordenamendua den aldetik, besteenetatik desberdintzen baitu, besteena izan partikularra ere edo gizarte jakin oso bati aplikatzen zaion orokorra. Ezaugarri bereiztaile berbera agertzen da gaur egun ere "foru" hitza norbaiti aplikatu beharreko zuzenbide berezia adierazteko eta jurisdikzio-egoitza jakin bat zehazteko erabiltzen denean.

Alor juridikoan eraginkorra den "foruaren" esanahi horretatik beste hainbat sortzen dira, zuzenbidearekin lotuak baina modu ez hain zorrotzean, karga ideologiko eta politikoak gain hartzen baitio. Horrela, irudi anitz edo arau berezien multzoaren ikur bailiran agertzen dira "foruak", Espainiako eremu politikoan autonomotzat jo den kolektibitate bateko kideak, tradizioz eta gutxi edo gehiago, beraien artean erlazionatzeko izan duten modu iraunkorra adierazteko. Arau-berezitasun horiek jasotzen dute "foru" izena, arau komunetatik bereizteko, azken horiek, hain zuzen ere, beren indarra eta egungo egituraketa ez baitute herritik hartu eta ez baitira denbora ez jakin batean sortu; aitzitik, foruak ez bezala, erabaki administratibo zehatz eta epe jakin batean hartutakotik etorritakoak dira.

Horrela ulertuta, bereizitako erlazio juridikoen ordenamendu gisa eraikitzen da foraltasuna eta, ondoren, ordenamendu hura, aplikatzen den tokiko kolektibitateak berea duen kulturaren irudi gisa mamitzen da; bestalde, zuzenbidearen errealitatera sendo atxikiz beti, konstituzio politikoan txertatuko da.