Kontzeptua

Euskaldunak Bigarren Mundu Gerran

Nazien erasoa gertatu bazen ere, zenbait euskaldunek osatutako talde batek Londresera iristea lortu zuen. Horien artean hainbat pertsona ospetsu zeuden, besteak beste Manuel Irujo Errepublikako Ministroa eta EAJko EBBko zenbait kide.

Une latzak ziren; izan ere, adore eza eta ezkortasuna nagusi ziren nazien garaipen bizkorraren ondorioz. Eusko Jaurlaritza sakabanatuta zegoen eta Europan ziren erbesteko erakundeak desagertu egin ziren nazien aurreratzearen poderioz. Inork ez zekien lehendakaria non zegoen, eta bere egoerari buruzko era guztietako gezurrak zabaldu zituzten. Egoera horretan, Londresko errefuxiatuek euskal erakunde eta politikaren presentziari eutsi behar zitzaiola pentsatu zuten. Ideia horrekin sortu zen "Euzkadiko Kontseilu Nazionala" 1940ko uztailaren 11n. Kontseiluaren helburua Komunitate Euskaldun Abertzalearen zerbitzura zegoen erakunde ordezkaria izatea zen, euskaldun guztien artean lubakietan lortutako batasun eta elkartasun sentimendua babestuko zuena. Kontseilua Euskadiko gobernuko ordezkariek osatu zuten, batez ere Amerikan zeudenak: Manuel Irujo lehendakaritzaren burua zen eta Aldasoro sailburu jauna, ostera, Kontseiluko lehendakariordea. .

Atzerriko Bulegoko behin betiko idazkariordea zen Sir Alexander Cadoganen ekimenaren bitartez, De Gaulle jeneralari protokolozko bisita egin zioten, hain justu naziek, Espainia zeharkatuta, Gibraltarren lehorreratuko zirela espero zuten unean. 1940ko udazkenean "Frantziar Indar Askeekin" itun bat egiteko negoziazioei hasiera eman zien "Euzkadiko Kontseilu Nazionalak". Urte horretako azaroaren 15ean dokumentu multzo handi bateko lehenengo agiria bidali zen eta segida horrek bideratu zuen 1941eko maiatzaren 17an Frantzia Askearen Londresko bulego nagusietan ituna sinatzea, alde batetik jatorri judutarra zuen eta "Conseil de Défense de l'Empire français"-eko ordezkari zen Rene Cassin izeneko legelari baionar bikaina (De Gaulle jeneralaren ez baitzegoen) eta, beste aldetik, Euzkadiko Kontseilu Nazionaleko Londresko ordezkaria zen Jose Ignazio Lizaso jauna bildu zirelarik. Irujo Kontseilu Nazionaleko lehendakariak ekitaldira ez joatea erabaki zuen, De Gaulle ez zela joango ikusita. Itunean jasotako puntuetan euskaldunen aldeko hainbat neurri zehazten ziren; adibidez, haiek kartzela frantsesetatik askatzea, herritartasun frantsesa lortzeko erraztasunak ematea, Frantziako Indar Askeetan errekrutatuak izateko aukera, asilo-eskubidea edo inperioaren kolonietako lurraldeak ustiatzeko autoritate frantsesekin lankidetzan aritzea. Puntuetako bat Euskal Kontseilu Nazionalak "Frantzian, Espainian eta bi estatuen menpe zeuden lurralde afrikarretan informazio-agente frantsesei eman ziezaiekeen laguntzari" buruzkoa zen. Horrez gain, euskaldun eta frantsesen arteko elkarrizketei berriro ekiteko aukera zabalik utzi zuten, akta horretan zehaztutako lankidetza beste arlo batzuetara zabaltzeko helburuaz.

Berez, bi alderdiek izandako elkarrizketak eta aztertutako proiektua ez zeuden dokumentuan islatuta, eta dokumentuan jasotakoa baino zabalagoak ziren. Besteak beste, gai hauek landu ziren: Euskal Herriko autonomiaren gaia, Espainia frankista gerran sartu izanak sortutako aukerak, informazio arloan euskaldunen eta frantsesen arteko lankidetza, FIAren baitan unitate militarra osatzeko aukera, etab. 1941eko maiatzaren 30ean, De Gaullek telegrama bat bidali zion Manuel Irujori, Kontseiluko lehendakariari, bertan Ituna berretsi zuen eta komunean zuten etsaiaren kontrako borrokan eta munduko askatasun nazionalen garaipenean elkarren arteko lankidetza elementu garrantzitsua zela adierazi zuen.

Hala ere, frankisten presioek eta Francori nazien alde egiteko aitzakiak emateak britainiarrei eragiten zien beldurrak bultzatuta Atzerriko Bulego sailak euskaldunen eta frantsesen arteko harremanak eten ziren. 1941eko ekainaren 9an, Escarra komandanteak, Frantzia Askeko Atzerriko Negozioen arduradunak, Euskal Kontseilu Nazionalari ohar bat helarazi zion, eta bertan gobernu britainiarrak esandakoari jarraituta Ituna aplikatzeari utzi behar ziotela adierazi zuen. Handik gutxira, Atzerriko Bulego saila ildo berean mintzatu zen. Hala ere, Frantzia Libreko indar armatuetan unitate euskaldun autonomo bat sortzeko negoziazioek aurrera egin zuten. Frantziako Almirantegoarekin harremanetan jarri ziren eta, modu horretan, irailean lehenengo bederatzi ofizialak izendatu zituzten, eta hurrengo egunean Itsas Infanteriako Hirugarren Batailoiaren araudia idatzi zen. Kide gehienak euskaldunak ez ziren arren, "Batailoi Euskalduna" izenez ezagutzen zen. Hain zuzen, izena eman zuten 80 errekruten artean gehienek jatorri latinoamerikarra edo espainiarra zuten eta ofizial guztietatik 4 baino ez ziren euskaldunak, horien artean Antonio Gamarra, Araba Buru Batzarreko kidea. Alabaina, asmo politikoa izaera nazionala izatea zen, eta horregatik Batailoiaren bandera ikurrina zen eta Gernikako arbola Nafarroako armarriko kateetan sartuta zerabilten intsignia gisa. Era berean, Errekrutatze Junta Euskal Kontseilu Nazionalak aukeratutakoa zen.

Gerraren garapenak Franco gutxika bere aliatu naziengandik urrundu eta britainiar eta amerikarrengana gerturatzea ekarri zuen eta, horren ondorioz, gobernu britainiarrak Hirugarren Batailoia garatzea ekidin zuen eta euskaldunek eta frantsesek arlo honetan zuten lankidetzari betoa jarri zion. Modu horretan, 1942ko maiatzaren 23an, unitate militarra Auboyneau kontralmirantearen dekretuaren bitartez desegin zuten. Bestalde, 1941eko urrian, Euskal Kontseilu Nazionalak Agirre lehendakaria Amerikara iritsi zela jakin zuen eta helburu guztiak lortzeko bere zerbitzura egongo zela adostu zuten, Kontseilu bera deuseztatzea edo eraldatzea barne. 1942ko urtarrilaren 28an lehendakariak Kontseilua deuseztatzea erabaki zuen eta Euzkadiko Gobernuaren legezko ordezkaritza beregain hartu zuen. Horrenbestez, euskaldunen ordezkaritza politiko nagusia zen munduan berriro ere eta hala jakinarazi zitzaien gobernu britainiarrari eta aliatuei. Modu horretan, Londresko taldearen aroa bukatu zen; denboraldi horretan barnealdearekin edo okupatutako Frantziarekin harremanik izan ez zuen arren, Amerikarekin soilik harremanetan egon bazen ere, eta Agirre non zen ez zekien arren, euskal erakundearen presentziari eusten saiatu zen. Horrez gain, aliatuak laguntzen saiatu zen haien saio belikoetan, Espainia frankistaren kontra aliaturik egoteko unea iritsitakoan prest egoteko helburuarekin; izan ere, horrek abantailak baino ez zituen eta zalantzarik gabe, antolatutako ordezkaritza euskaldunaren indarra eta garrantzia handitzen zituen.