Euskal Herrian hainbat hauteskunde-sistema daude, lurraldearen eraketaren arabera bereizten direnak. Kontuan hartu behar den lehen gauza sistemaren aniztasuna da, izan ere, lurraldea lege eta hauteskunde-barruti ezberdinak dituzten bi estaturen artean banatzen da, gainera, herrialdearen hegoaldean bi autonomia erkidego ezberdin daude eta iparraldean ez dago instituzionalizaziorik.
Lapurdi, Behe Nafarroa eta Zuberoan sei hauteskunde mota egiten dira: tokiko hauteskundeak; kantondar hauteskundeak (Nafarroako Parlamentua -Pirinio Atlantikoko Kontseilaritza Nagusirako kontseilariak hautatzeko, hor barneratzen baitira Ipar Euskal Herria eta Biarno-); Akitaniako Kontseilaritzarako eskualdeko hauteskundeak; Frantziako Asanblearako hauteskundeak (Behe Ganbera); Frantziako lehendakaritzarako hauteskundeak; eta azkenik, Europako Parlamenturako hauteskundeak.
Kantondar hauteskundeen, legegintza-hauteskundeen eta lehendakari-hauteskundeen funtzionamendua oso antzekoa da. Erabiltzen den sistema gehiengozkoa da, bi itzulikoa eta izen bakarreko barrutietan. Lehendakari-hauteskundeei dagokienez, barruti bakarrean (Frantzia) egiten dira bost urtean behin eta bertara aurkezten dira hautagaiak. Inork botoen gehiengo osoa eta izen emandako hautesle kopuru osoaren laurden batek emandako botoak jasotzen ez baditu bigarren itzulia egiten da. Bigarren horretan parte hartzeko ezinbestekoa da izen emandako hautesleek emandako botoen %12,5 jasotzea gutxienez (edozein kasutan ere, beti lehen biak lehiatuko dira, bietako batek muga hori erdietsi ez badu ere). Bigarren txanda horretan nahikoa da gehiengo soila eskuratzea.
Frantziako Asanblea Nazionalerako hauteskundeetan 577 diputatu hautatzen dira izen bakarreko barrutietan eta erabiltzen den sistema lehendakari-hauteskundeetan erabiltzen dena da. Ipar Euskal Herrian bi barruti daude; horrez gain Biarnorekin beste barruti bat partekatzen du. Baiona eta inguruko herriek lau zenbakidun barrutia osatzen dute; bosgarrenean Miarritze eta Lapurdiko zati handi bat barneratzen dira eta Behe Nafarroako zati bat ere hemen sartzen da; azkenik, sei zenbakidun barrutian, Lapurdiko zati txiki bat, Behe Nafarroako zati handiena eta Zuberoa osoa barneratzen dira, Biarnoko zati handi batekin batera.
Kantondar hauteskundeetan Pirinio Atlantikoetako Kontseilaritza Nagusiaren asanblea osatzeko 52 kontseilari hautatzen dira beste horrenbeste hauteskunde-barrutitan. Horietatik 21 Ipar Euskal Herrikoak dira. Lehendakari-hauteskundeen eta legegintzakoen arteko ezberdintasun bakarra da bigarren txandara igarotzeko izen emandako hautesleek emandako botoen %10 jaso behar dela eta hauteskundeok hiru urtean behin egiten direla (eserlekuen erdiak aldatu egiten direlarik) sei urteko agintaldi baterako.
Udal-hauteskundeak sei urtean behin egiten dira eta sistema dibertsifikatu egiten da. Udaletxean izango diren zinegotzi kopurua herriko biztanleriaren araberakoa da. 3.500 biztanle edo gutxiagoko herrietan gehiengozko sistema erabiltzen da eta bi txandatan egiten da. Aitzitik, 3.500 biztanle baino gehiago hartzen dituzten udalerrietan, sistema mistoa erabiltzen da, zerrenda itxiarekin eta bi itzulitan. Bigarren txandara igarotzeko botoen %10 jaso behar da gutxienez. Zerrenda batek lehen itzulian gehiengo osoa erdiesten badu eserlekuen hiru laurdenak eskuratuko ditu; gehiengo hori bigarren txandan erdietsiz gero bi herenak eskuratuko ditu.
Europako Parlamenturako hauteskundeetan (bost urtean behin) sistema nabarmen aldatzen da, hala, esate baterako, 2009ko hauteskundeetan Frantzian 72 eurodiputatu hautatu ziren izen askodun zortzi barrutitan. Lapurdi, Behe Nafarroa eta Zuberoa Hego-mendebaldeko barrutian barneratu ziren (Akitania, Languadoc-Rousillón eta Midi-Pyrénées) eta 10 eserleku banatu ziren. Hauteskunde-zerrendak itxiak eta blokeatuak dira; hauteskunde-atalasea %5ekoa da; eta proportzionaltasuna neurtzeko D'Hondt formula erabiltzen da.
Azkenik, Akitaniako Eskualdeko Asanbleako hauteskundeetan (sei urtean behin), 2004an 85 kontseilari zeuden. Zerrenda itxi eta blokeatuak erabiltzen dira eta izen askodun barruti bakarrean. Hautaketan proportzionaltasun eta gehiengozko alderdiak partekatzen dira, hori dela eta, itzuli bakarrean edo bitan egiten dira. Lehen itzulian gehiengo osoa edo bigarren itzulian gehiengo soila eskuratzen duen zerrendak "gehiengozko hobaria" jasotzen du. Zerrendatan 95 hautagai barneratu behar dira bete beharreko 85 karguetarako. Zerrenda hauetan bada eragozpen bat, izan ere, departamendu-sekzio bakoitzeko hautagai kopuru jakin bat agertu behar da. 2004an 95 hautagaietatik 14 Dordogneko departamenduko ordezkari gisa aurkeztu behar ziren; 38 Gironden; 12 Landetan; 12 Lot eta Garonnen; eta 19 Pirinio Atlantikoetan. Azken horretan barneratzen da Ipar Euskal Herria.
Botoen zenbaketari dagokionez. Zerrenda batek gehiengo osoa erdiesten badu eserlekuen %25 eskuratzen du (22 kontseilari). Gainerako eserlekuak (63) boto baliodunen %5 erdietsi dituzten zerrenden artean banatzen dira. Gainerakoen banaketa egiteko erabiltzen den proportzionaltasun sistema, batez besteko handienaren sistema da. Gehiengo osoa erdietsi duen zerrendarik ez badago bigarren itzulia egiten da. Bigarren txanda horretan parte hartzeko boto baliodunen %10 jaso behar da gutxienez. Atalase horretara iritsi ez eta botoen %5 jaso duten zerrendek koalizio bat egin dezakete bigarren itzulian parte hartu ahal izateko. Bigarren itzuli horretan lehen itzuliko logika bera erabiltzen da, baina bada ezberdintasun bat, hots, gehiengo sinple bat nahikoa dela garaipena erdiesteko. Horrela, bigarren itzulian boto kopuru gehien erdiesten duen zerrendak ordezkarien %25 lortzen du zuzenean. Gainerako eserlekuak arestian aipatutako irizpideen arabera banatzen dira. Azkenekoz eragiketa bat geratzen da egiteke. Eserlekuak zerrenden arabera banatu ostean, zerrenda bakoitzaren barnean banatzen dira eserleku horiek. Banaketa hori zerrenda bakoitzean ageri diren departamendu-sekzioen arabera egiten da. Postuak departamendu-sekzioetan banatzen dira, betiere, departamendu bakoitzari esleitutako botoen proportzioa errespetatuz. Zerrenda bakoitzean geratzen diren gainerako eserlekuen banaketa egiteko batez besteko handienaren sistema erabiltzen da.
Euskal Autonomia Erkidegoan sei hauteskunde mota daude: tokiko hauteskundeak; probintzia bakoitzeko (Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa) Batzar Nagusietarako hauteskundeak; Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak; Espainiako Diputatuen Kongresurako hauteskundeak; Espainiako Senaturako hauteskundeak; eta Europako Parlamenturako hauteskundeak. Nafarroako Foru-erkidegoan bost hauteskunde mota daude: tokiko hauteskundeak; Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak; Espainiako Diputatuen Kongresurako hauteskundeak; Espainiako Senaturako hauteskundeak; eta Europako Parlamenturako hauteskundeak.
Hauteskunde guztietan D'hondt formula da ordezkaritza hautatzeko erabiltzen den hauteskunde-formula eta hautagaitzak zerrenda itxi eta blokeatuz egiten dira, Espainiako Senaturako bozketaren salbuespenarekin, azken horretan zerrenda irekiak erabiltzen baitira.
Barrutien tamainari dagokionez, tokiko hauteskundeak eta Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak barruti bakarrekoak dira. Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako Batzar Nagusietako hauteskundeetan hauteskunde-barruti ugari daude. Horietan, lurralde bakoitzerako 51 eserleku (batzarkide) banatzen dira eta biztanleriaren proportzioaren arabera egiten da banaketa. Horrenbestez, barruti batetik bestera aldatu egiten da prokuradore kopurua. Jarraian 2007ko hauteskundeetako banaketa ikusiko dugu: Araban hiru barruti bereizten dira: Aiarako koadrila (6 ordezkari), Gasteizko koadrila (38 ordezkari) eta Zuia, Agurain, Añana, Kanpezu eta Biasteriko koadrila (7 ordezkari). Bizkaian lau hauteskunde-barruti bereizten dira: Bilbo (16 ordezkari), Enkarterriak (13 ordezkari), Durango-Arratia (9 ordezkari), Busturia-Uribe (13 ordezkari). Azkenik, Gipuzkoan ere lau hauteskunde-barruti bereizten dira: Bidasoa-Oiartzun (11 ordezkari), Deba-Urola (14 ordezkari), Donostialdea (17 ordezkari), Oria (9 ordezkari).
Espainiako Kongresurako eta Senaturako hauteskundeetan hauteskunde-barrutiak probintziaka banatzen dira. Senatuan probintzia bakoitzerako lau eserleku gordetzen dira. Horietatik 3 zerrenda irabazleak eskuratzen ditu eta bestea bigarren geratu den zerrendak jasotzen du (horrez gain autonomian izendatutako senatariak egoten dira -parlamentu autonomikoetan hautatuak-); beraz, Araban, Bizkaian, Gipuzkoan eta Nafarroan sufragio unibertsal bidez izendatutako lau senatari hautatu daude.
Kongresurako hauteskundeetan 350 eserleku banatzen dira probintziaka. Probintzia bakoitzean bi diputatu izaten dira (100 eserleku) eta Ceutaren kasuan 1. Melillan ere 2. Gainerako eserlekuak (248) probintzia bakoitzeko biztanleriaren arabera banatzen dira. Biztanleriaren irizpidea eta hauteskunde-barruti bakoitzari esleitutako gutxieneko irizpidea nahasten direnez, biztanle gutxien dauden probintzietan ordezkari kopuru gehiegizkoa izaten da. Euskal Herriaren kasuan Araban eta Nafarroan gertatzen da hori. 2008ko hauteskundeetan honakoa zen probintzia bakoitzaren tamaina: Araban lau diputatu hautatu ziren, Bizkaian zortzi, Gipuzkoan sei eta Nafarroan bost. XX. mendeko laurogei eta laurogeita hamarreko hamarkadetan Bizkaiak eta Gipuzkoak garrantzia galdu zuten demografiari so. Horren ondorioz, Bizkaiak bi diputatu galdu zituen eta Gipuzkoak bat. Eserlekuen banaketan sartu ahal izateko legezko hesia barrutiko botoen %3an kokatzen da.
Aipatu ditugun hauteskunde guztien artetik, Europako Parlamentuetako hauteskundeetan izaten da zailtasun gehien euskal ordezkaritza erdiesteko. Hauteskunde horietan hauteskunde-barruti bakarra izan ohi da. 2009ko hauteskundeetan 50 eurodiputatu banatu ziren Espainiako estatuko boto guztien artean, D'hondt formula erabiliz.
Azkenik, Ipar Euskal Herriko lurraldeekin alderatuz gero Euskal Autonomia Erkidegoak eta Nafarroako Foru Erkidegoak hauteskunde-sistema berezkoa eta zehatza dute, Eusko Legebiltzarrerako eta Nafarroako Parlamenturako hauteskundeetan.
Euskadiko hauteskunde autonomikoetako ordezkaritza sistemaren arabera, 25 eserleku esleitzen dira probintzia bakoitzarentzat (Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa), biztanleriari dagokion inolako irizpiderik kontuan izan gabe. Egoera horrek arazo bat dakar, izan ere, Bizkaian ordezkari kopurua gutxiegizkoa da Araba edo Gipuzkoarekin alderatzen badugu. Gauza bera gertatzen da Gipuzkoan Arabarekin alderatuz gero. Esate baterako, 2005eko Erkidegoko hauteskundetan arabar baten botoa bizkaitar batenak halako 3,9 balio zuen eta arabarraren botoak 2,3 balio zuen gipuzkoar baten botoarekin alderatuz gero. 1986ko hauteskundeetan sortu zen nahasmenak hauteskunde-sistemaren beste eragin bat erakusten digu. Orduko hartan, PSE alderdiak hauteskundeak irabazi zituen boto gehien jaso zituen alderdia izan ez zen arren (EAJ alderdiak jaso zuen boto gehien).
Baina bitxikeria horiek alde batera utzita, Euskadiko hauteskunde-sistemak ez du aparteko arazorik. Zerrendak itxiak eta blokeatuak izaten dira eta probintzia mailako barrutietan aurkezten dira. Guztira 25 eserleku hautatzen dira, proportzionaltasun sendoa bermatzeko adinako kopurua beraz. Nafarroaren kasuan proportzionaltasun hori are handiagoa da, izan ere, hauteskunde-barruti bakarrean banatzen dira 50 eserlekuak.
Hauteskunde-atalaseari dagokionez, Eusko Legebiltzarrerako eta Nafarroako Parlamenturako hauteskundeetan eserlekuen banaketan sartzeko boto baliodunen %3 jaso behar da gutxienez hauteskunde-barrutiko. Nafarroako Parlamenturako lehen hauteskundeetan (1983) ez zen horrela izan. Orduan hauteskunde-atalasea %5ekoa zen eta, ondorioz, Auzolan, Alderdi Karlista eta Euskadiko Ezkerra (EE) parlamentutik kanpo geratu ziren; Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeetan ere 2001. urtera arte botoen %5 jaso behar zen gutxienez, urte hartan, ordea, atalase hori %3an finkatu zen.
Beste herrialde batzuekin alderatzen badugu, Eusko Legebiltzarrerako eta Nafarroako Parlamenturako hauteskundeetako atalasea baxu antzekoa dela esan genezake. Horrek proportzionaltasuna bermatzen du. Dena den, atalase horiek ageriko gutxienekoak baino ez dira, eta zenbaitetan ezkutuko egoera bat azalarazi dezakete. Hala, gerta daiteke ordezkaritza lortu nahi duen alderdi batek, berez, boto kopuru handiago bat lortu behar izatea aurkezten den barrutian diputatu gutxi hautatzen badira. Ezkutuko atalase horri dagokionez, Lijphartek (2000) honako formula proposatzen du: U = 75% / M+1.
M (gaztelanizko magnitud) aztergai dugun demokraziako barrutiaren batez besteko tamaina izango litzateke eta U (gaztelaniazko umbral), berriz, ageriko atalasea. Modu horretan, ageriko atalaseak ezkutukoak baino txikiagoak izan daitezkeela ikus daiteke eta, berez, ezkutukoek islatzen dute errealitatea. Espainiako Kongresurako hauteskundeetan, hauteskunde-barruti bakoitzean batez beste 6,7 eserleku esleitzen dira, horrela, eserleku bat eskuratzeko ezkutuko atalase bat dago, hau da, botoen %9,7 jaso behar da gutxienez. Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeetan, aldiz, barruti bakoitzeko 25 eserleku banatzen dira, horrenbestez, ezkutuko atalasea botoen %2,8an kokatzen da. Hots, 1998. urtera arte %5eko ageriko atalasea erabili baitzen, berez, portzentajeei erreparatuz gero eserleku bat eskura zezakeen alderdi bat hura jaso gabe gera zitekeen, banaketan sartu ahal izateko eskatzen zen gutxienekoa zela-eta. Berez 1998ko hauteskundeetan baino ez zen halakorik gertatu; orduko hartan, Ezker Batua (EB) alderdia Gipuzkoan eserleku bat eskuratu gabe geratu zen hauteskunde-barrutian gutxienez botoen %5 jasotzea eskatzen zelako. Baina atalasea %3an kokatu zenetik, probintziako barrutien barnean ageriko eta ezkutuko atalaseak ia berdinak direla esan daiteke, modu horretan, demokrazia gehienetan ezohikoa den proportzionaltasun bat ageri da.
Nafarroako Parlamentuko hauteskundeei dagokienez, ezkutuko atalasea %1,4koa da. Hortaz, kasu horretan, gerta daiteke alderdi bat eserlekurik gabe geratzea eserlekuen banaketa sartzeko eskatzen den gutxienekoa dela-eta. Horixe gertatu zen 1987, 1991, 1995 eta 2003ko hauteskundeetan Batzarre alderdiarekin, boto baliodunen %3 ez jasotzeagatik eserlekurik gabe geratzea, alegia (hautagaitzak MATZA izena zuen); eta gauza bera gertatu zitzaien EE alderdiari eta Zentro Demokratiko eta Sozialari (CDS) 1991n.
Horrenbestez, biztanleriaren tamaina ezberdinetako barrutien artean eserleku kopuru bera banatzea eta D'Hondt aldaeraren arabera batez beste handienaren zenbaketa proportzionalaren formula erabiltzea dira Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeetarako hauteskunde-sisteman dauden elementu ez-proportzionalak. Nafarroaren kasuan, D'Hondt zenbaketa formulaz aparte, eserlekuen banaketan sartzeko legezko hesiak ere ez-proportzionaltasuna eragin dezake.
Aurrez aipatutako elementu horiek ordezkari kopuruan sorraraz dezaketen nahasmena kalkulatzeko, Gallagher3 indizea da gehien erabiltzen den metodoetako bat: Indize hori boto portzentajearen (Vi) eta eserlekuen portzentajearen (Si) arteko ezberdintasunean oinarritzen da, baina hautaketa guztiaren baterako ikuspegi batekin.
Honakoa da Gallagher indizearen formula: U = √ 1/2 Σ (Vi - Si)²
| Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak |
Gallagher indizea Eusko Jaurlaritzarako hauteskundeetan |
Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak |
Gallagher indizea Nafarroako Parlamenturako hauteskundeetan |
|---|---|---|---|
| 1980 | 3,80 | ||
| 1984 | 2,07 | 1983 | 5,08 |
| 1986 | 3,29 | 1987 | 3,49 |
| 1990 | 2,66 | 1991 | 5,35 |
| 1994 | 3,25 | 1995 | 2,58 |
| 1998 | 2,73 | 1999 | 1,93 |
| 2001 | 2,24 | 2003 | 3,22 |
| 2005 | 2,43 | 2007 | 1,64 |
| 2009 | 3,95 | ||
| Iturria: berezko sorkuntza. | |||
Taula horretan Gallagherren ez-proportzionalaren indizearen bilakaera ikus daiteke Eusko Legebiltzarrerako eta Nafarroako Parlamenturako hauteskunde guztietan. Emaitzak ezberdinak dira bi autonomia erkidegoetan. Normalean, Euskadin, ez-proportzionaltasun handiagoa gertatzen da hauteskundeetan Araban edota Gipuzkoan Bizkaian baino emaitza hobeak lortzen dituen alderdi bat dagoenean. Hau da, proportzionaltasuna txikiagoa izan da, probintzia ezberdinetan hauteskundeetako emaitzak ezberdinak izan direnean. 1986ko hauteskundeetan, PSE alderdiaren aldeko garrantzia politiko dezente handiagoa, 1994an Unidad Alavesa alderdiaren alde, edo 1980. eta 1998. urteetan eskatutako gutxieneko atalasera ez iristeagatik PCE eta IU alderdiak barruti batzuetan eserlekuen banaketatik kanpo geratzearen ondorioz sortutako ez-proportzionaltasunak. Dena dela, orokorrean, Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeetan ez-proportzionaltasunaren indizea baxuagoa da Nafarroako Parlamenturako hauteskundeetan baino4; era berean, Euskadiren kasuan aldaketa bortitzak gutxiagotan gertatzen dira. Nafarroari dagokionez, aipagarria da ez-proportzional gutxieneko bi hauteskundeetan, 1999an eta 2007an, Batzarre ez zela bakarka aurkeztu. Hortaz, hauteskunde horietan haren botoak Euskal Herritarrok (EH) eta Nafarroa Bai alderdien artean banatu ziren.