Mitologia eredu bilduma da. Naturaren gorabeherak ulertarazteko ereduak, bizitzan nola jokatu erakusteko ereduak, eta heriotza eta heriotzondoa antolatzeko ereduak. Mitologiako pertsonaiak eredu emaileak dira beti, onerako eta txarrerako.
Eredu emaile izateko lehen baldintza, liluragarri izatea da. Gizakiok liluratzen gaituen norbaiti begiratzen diogu eredu bila. Liluratzen ez gaituen batek alferrik du eredu bikaina eskaintzea, inork ez dio jaramonik egingo eta. Gaur egungo adibide bat ipintzearren, pentsa dezagun milaka jende bikainek egiten dutela egunero lan GKEtan, gutariko inor gutxiren arreta lortuz, baina kirolari edo kantari ospetsu batek haietariko baten helburuaren inguruan kantaldi edo kirol ekitaldiren bat antolatu ezkero, jende askoren elkartasuna piztea lortuko du, eta bere burua helburu horren aldeko borrokalari nabarmen modura irudikaturik ikusiko du, izengabeko ezezagun haiek ez bezala.
Eredu-emailetasuna ulertzeko ezinbestekoa da, berriz, gure burua mitoaren testuinguruan kokatzea. Testuingurua aldatzen denean, testuinguru zaharrean sartzeko ahalegin berezia egin ezean ez da erraza mito zaharren eredutasuna eta lilura ulertzea. Gaur egungo jendearentzat, jende liluragarria, eta beraz eredu emaile izan daitekeena, "ospetsuak" dira batez ere, komunikabideetan sarritan ageri direnak: kantariak, eliteko kirolariak, arrakasta handiko enpresariak, e.a. Jendea beti zain dago, Ronaldok, Justin Bieber-ek edo Mark Zuckerberg-ek zer esango. Berdin dio haien esanen balioak. Haiek diotelako dira garrantzitsu esan horiek. Mundua hain bizkor mugitzen delarik eta testuinguruak hain bortizki eraldatu, nekeza da irudikatzea, jentilek edo lamiñek garai batean jendearen lilura horrenbesteraino eragin eta eredu emaile rola jokatu ahal izan dutenik, baina horrela izan zen zalantzarik gabe. Jar gaitezen une batez duela bospasei mila urteko nekazari baten larruan. Harrizko tresna neolitikoak baino ez ditu bere lan guztiak burutzeko. Zuhaitzak bota behar ditu, motzondoak erauzi eta sasiak garbitu labakiak sortzeko. Lurra irauli eta maneatu behar du hazia ereiteko. Itxiturak egin behar ditu animaliak eta piztiak haren soroan sar ez daitezen. Txabola ahulak sarritan konpondu behar izaten ditu. Eta gainetik, nekazari bizimoduari loturiko gainerako lan guztiak. Etengabeko lanaldian bizi da, lanaldi nekoso eta penatuan, bere tresna eskasokin. Hori du bizimodua, hori du bere testuingurua goizetik iluntzeraino. Nekazari horrek entzuten duenean jentilek basoak soiltzeko esku hutsez jarduten zutela arbolak erauziz baratzeko porruen moduan, ba ote dago munduan hori baino gauza bikainagorik? Bistan da ezetz. Jentila da harentzat, munduan izan daitekeen izaki handiena, bikainena, liluragarriena eta eredugarriena, eta jentilen jarrera eta jokabideak miresmenez begiratuko ditu eta bere egiten saiatuko. Antzeko gauzak esan genitzake gizakiak baino eraginkorrago otsoa uxatzeko gauza den Basajaunari buruz, edota nekazaritza lanak gizakiak baino arinago egin ohi dituzten defuntu/lamiñei buruz ere. Garai horretako gizakiaren testuinguruan bikaintasunaren irudi direlako bihurtzen dira denak eredu emaile. Ikus dezagun zer nolako ereduak eskaintzen dituzten, hemengo eta hango hainbat legenda puska plazaratuz. Esate baterako Zerainen,
"Zeraingo Arrolako jentila Arabara joan omen zen gari bila. Idi-narru bat gari bizkarrean zuela zetorrela ..." (Barandiaran, 1972-73).
Eta Ataunen,
"Lehenago Jentilbaratzan jentilak bizi izaten omen ziren. Askotan gauez Agerrera jaitsi ohi omen ziren eta han jokoan aritzen omen ziren egunsentian oilarrak kukurruku jo artean.
Behin Agerreko nagusia gaizkitu egin omen zen eta elizakoak egitera omen zihoan. Hau jentilek jakin zutenean, kristauak ez izanagatik, urrezko sobrekama Agerrera jaitsi omen zuten, eta berarekin gaixoaren ohea elizakoak joaterako jantzi omen zuten...." (Barandiaran, 1972-73).
Alemaniako Oldenburg-en,
"Nettelstädt-en gainean dagoen Hünenbrink-en aspaldian bizi izan ziren jentilek oso harreman onak zituzten Stell-en (handik 4 km.-etara) bizi ziren jentil lagunekin. Batzuk ogia egosten jarduten zuten bitartean besteek barra bat nahi izanez gero, haiek jaurtiki egiten zieten hauei.
Aintzira Beltzeko hegoaldeko ertzeko Hilverdingsen-en bizi zen jentil batek eta iparraldeko ertzeko Hille-n bizi zen beste batek ogia elkarrekin egosi ohi zuten. (...).
Altehüffen-en bizi ziren jentilek laban bakarra baino ez zuten guztientzat. Herriaren erdian zegoen zuhaitz baten enborrean sarturik egon ohi zen, eta nornahik hura behar izanez gero bertatik hartu eta bukatutakoan bere lekuan utzi ohi zuen. Zuhaitza egon zeneko lekua erakusten dute gaur egun oraindik..." (Hartsuaga, 2004).
Britainia Handiko Cornwall-en,
"Cormoran eta Trecobben muinoko jentila adiskide onak ziren eta auzo-lagunak, eta elkarri utzi ohi zioten batek izan eta besteak behar zezakeen edozein lanabes, harreman onean dauden auzokideek egin ohi duten modura" (Quiller Couch, 1914) (Itzulpen moldatua ingelesetik).
Bizkaiko Elantxoben,
"Behin lamiñaku bat sartu zen Elantxobeko etxe batean, etxekoak kanpoan zeudela eta umea bakarrik sehaskan. Jarri zen umearen aurrean honi eragiten..." (Barandiaran, 1972-73).
Nafarroa Beherean,
"Uda batez bazen Sarrasketan emazte bat gari jorran ari; arratsaldetan joaiten zen bere haur ttipiari bularraren emaitera. Itzuli zeneko aurkitzen zuen gari pilatxo bat jorratua eta jorraia berak utzitako lekuan. (...). Atzematen du lamina bat ari dela gari jorran. Galdegiten dio zer ari den han eta erantzuna ematen dio ari dela gari jorran haren laguntzeko ..." (Barandiaran, 1972-73).
Nekerik gabeko lan handien egile diren izaki liluragarri hauek, auzo-bizitzako gizalegea erakusten dute eredu gisa. Bizilagunen adiskide dira, lanak elkarrekin egiten dituzte, tresnak elkarri uzten dizkiote, auzoaren haurra zaintzen dute bakarrik geratzen denean, e.a. Eta inoiz edo behin haserretzen badira, inoiz ez ditugu ikusiko inor jo edo hiltzen. Madarikazioak gorabehera, haien haserrearen adierazpiderik ohikoena laidatu dituztenen lurrak harriz estaltzea izan ohi da, alegia, indarra erabiltzea ez zuzenean gizakiak oldartzeko, lan handi baten bidezko kaltea eragiteko baizik.
Gizarte bizitzarako ereduak lana eta elkartasuna baldin badira, kosmologiak transmititzen dituen balioak, behaketa, ezagutza, askatasuna eta ekimena dira, euskal mitologian. Izan ere, gogo edo borondaterik gabeak irudikatzen dituenez Naturaren agerkari bortitzenak, (ez dira jainko haserre baten iragargarriak, kontrolik gabeko noranahiko indarrak baino), haiek kontrolatzen saiatzeko eredua plazaratzen dute gaiaren inguruko legendek: eguraldiaren gorabeherak Mariren egoitzaren araberakoak direla argitzen digute, behaketari eskerrak bildutako ezagutza erakutsiz. Eta hura komeni den tokian gera dadin ahalegindu behar dela adierazten digute, herriak erromeriak eginez nahiz apaizari konjuruak egin araziz. Atzean jainko haserrerik ez dagoelako, euskal mitologian gizakia libre da eguraldia kontrolatzen saiatzeko, berea du ekimena.
Heriotzarako eredua jentilen mitologian bortizkeriarik ezak bereizten du. Arestian esan dugu ez dagoela oldartze fisiko eredurik natura gaineko izaki eredu emaileen artean, eta haserretu ezkero ere, haien tamainako lan handi baten bidezko kaltea eragin ohi dutela. Jentil guztien heriotza irudikatzeko garaian ere, ez dute borroka edo liskar odoltsuren baten irudia baliatzen, izurrite batena baizik. Eta heriotzondorako ematen duten eredua, hilobi ikusgarriak eraiki eta denak batera haietan hobiratzea da, horrela hildakoen kultua gizakien artean zabalduz. Hein honetan, lamiñen izenpeko zikloetako etxeko defuntuena baldin bada, uste dugun bezala, belaunaldien arteko elkartasun eredua eta hildako eta bizidunen arteko elkartasun eredua izango litzateke. Hildakoek bizidunei laguntzen diete haien lanetan, eta bizidunek haiek elikatu eta argitu egiten dituzte gaueroko opariekin.
Mitologia honek beste hainbat eredu plazaratzen ditu ohartuki edo oharkabean: Anitz kosmos txiki buru-asez osatutako munduaren mugagabetasuna, sustraizaletasuna, gizakien berdintasuna, ordainean oinarrituriko hartu-emanak, talde-izatea gizabanako-izatearen gainetik ipintzea, honek dakartzan ondorio guztiekin, exijentzia etiko handia gizaki ororentzat, e.a.
Indoeuropar mitologiak eredu arrunt diferenteak proposatzen ditu: gizakiak morroi-neskame hartzen dituzten jainkoak asmatzen ditu, eta Naturaren indarren jabe gisa irudikatzen ditu. Gizakiak ez dira gehiago libre izango. Alferrik saiatuko dira Naturaren indarrak haien mesedetan bideratzen, indarrok orain, gogo jainkotiar baten tresna bihurtu direlako, gizakiak saritu ala zigortzeko.
"Irlandako Attacot-ek (nekazariek) erabateko menderakuntza lortu zuten nobleziaren gainean,... Ondoren Attacot-ek Cairbré Caitcheann,- haien arraza bereko bat-, ezarri zuten errege bezala. (...). Izan ere, gaitza izan zen Irlandaren egoera Cairbre honen garaian, zeren lurrak ez baitzien bere fruituak Attacot-ei eman, Irlandako nobleziarekin egin zuten sarraskiaren ondoren; horrela, artoa, fruituak eta Irlandako produktuak idorrak izan ziren; zeren bihi bakarra egon ohi baitzen artaburuan, ezkur bakarra haritzean eta hur bakarra hurritzean. Antzuak ziren bere kaiak; esnerik gabekoa bere ganadua; beraz gosete larria zabaldu zen Irlandan zehar Cairbre-k erregetza izan zuen bost urteetan" (Hartsuaga, 1987).
Gizakien jaun eta jabe diren jainkook zergak asmatuko dituzte. Ordainaren kontzeptuan eta hartu-emanean oinarrituriko oparigintzaren ordez, jainkoekiko zor kitaezin betierekoan oinarriturikoa zabalduko da.
"Othin-ek legeak egin zituen bere herrientzako, aurretik As-en artean lortu zituen legeak. Neguaren hasieran urtea ona izateko opariak egin behar ziren, neguaren erdian uzta ona izateko, eta udaberrian, paratutako kanpaina militarretan garaipena izateko. Sudur bakoitzak(sic) lurraldean zehar zerga ordaintzen zion, gerra garaian herria zain zezan eta urte ona segurta ziezaien" (Hartsuaga, 1987).
Jainkook gainera hainbat gizaki begiko izango dituzte eta haiei emango die gainerako gizaki guztiak menderatu eta neskame-morroi hartzeko baimena eta zilegitasuna. Romulo-k Erroma Jupiter-en aginduz fundatuko duen bezala, indoeuropar beste mitologietako hainbat erregek ere mundu osoa konkistatuko dute euren jainkoek aginte gorena hitzeman dietelako. Dena jainkoon esku dago. Munduaren jabetza eta gizartearen ordena ere. Honela sortuko dira gizarte barnean agintarien klasea (agintari politiko eta agintari erlijiosoena), militarren klasea, eta populua, ekoizleen klasea. Erlijio publikoa agintari erlijiosoen kontua baino ez da izango. Erlijioan espezializaturiko klaseko bazkideek izango dute kultuaren monopolioa, eta sakrilegoa izango da haietariko bat ez den inork kultua ospatzea. Militarra baino ez den Erromako errege mitologiko aurrenekoetariko bat Jupiter-ek berak kiskaliko du tximista batez, kultua baldarki ospatzera ausartzen denean. Populua ez da lehengo herria bezalakoa izango. Exijentzia etikorik gabekoa izango da eta hein berean, duintasun gabekoa. Hain duintasun gabekoa, ez duela jainkoen zigorra bera ere mereziko, akatsez betea izan arren. Bere buruaren jabe izateko debekua izango du zigor. Lurrarekiko sustraiak moztu eta hirietara aldatuko da, bertako giharra bihurtuz. Ez du aginterako helbiderik izango, ez aginte politikorako ez aginte erlijiosorako. Eta inoiz horretan saiatzen bada, Natura antzutuko duen jainkoen esku hartzeak gogora araziko dio ez dagokiola berari esparru hori. Aginterako eta jainkoekin harreman zuzena izateko gaitua ez dagoen populua ez da gauza izango ezta ere bere burua defendatzeko. Kikildurik biziko da herensuge, ogro eta horrelakoen mehatxupean harik eta heroi batek munstroa akabatu eta haiek askatzera etorriko den arte.
Aurrekoak ez bezalako ereduak proposatuko zaizkio jendeari. Batzuk oraindik uler ditzakegu, gure testuinguruan oraindik indarrean daudela seinale. Beste batzuk ulertzeko, berriz, dagokien testuingurua imajinatzeko ahalegina behar da. Funtzio militarraren lilura esate baterako. Lilura hau, abentura, loria eta garaipenari loturiko aberastasun errazaren eskutik dator. Bizitza osoa haran edo ibar berean lanean penatzen eman beharreko hainbat nekazarirentzat, eskaintza tentagarria, zalantzarik gabe. Tentagarria gerta daitekeen bezala, gizarte zaharreko talde-izateari eta exijentzia etiko handiari loturiko soka laburra askatu eta hiri esparruko norbanako-izatea eta erantzukizun eza gozoaren besoetan etzatea.
Eredu emaile berriak ez daude lurrari lotuta eta izen propioen jabe dira. Errege, printze, heroi eta santuak dira. Erregetzaren magiak bihurtzen du gizartea harmoniatsu eta Natura oparo. Santuek egiten dituzte, gaixoak sendatu eta printzeak benetako federa erakarriko dituzten mirakuluak. Heroiak ibiliko dira munduan gora eta behera, dragoi eta erraldoi gaiztoak akabatzen eta justizia eta onbidea han eta hemen ezpataz ezartzen. Eta eredu hauek ikusten dituen herriak ez du gainera ereduaren pare jartzen saiatzeko obligaziorik. Nahikoa du haiek miretsi eta txalotzea, eta haien menpeko izatea. Eta noski, zerga bidez haien zerbitzuak ordaintzea. Ulises-ek Polifemo ziklopea akabatuko du, Thor-ek hamaika erraldoi, eta San Jorgek dragoi neska-jalea,- eta horren bidez haren aita erregea eta herri osoa benetako federa erakarri-. San Martin Txikik sikiera, basajaunak eho gabe ostuko dizkie sekretu guztiak.
"(...). Behin eta askotan gorritzen zaio Patroklos-i ezpata. Sarpedon gudari hilaren gorputza troiarrak zapaltzen ari diren tokiraino murgiltzen da eta lagun hilaren gorputza jaso egiten du eginahalak eta bost egin ondoren. Hogeitasei gudari troiar hilda omen ditu, Hektor-engana ailegatzen denerako. Honen zerbitzari bera ere hiltzea lortzen du, baina Hektor-ekin ukalditara pasatzen denean, Patroklos-enak egin du, bertan seko uzten baitu besteak.
Egia latz eta garratz: lagunaren berri jakiten duen bezain laster, Akiles-en guda-irrintzia itsas zabalean entzun daiteke eta troiarrek, irrintziaren usaina hartuta nonbait, goitik behera jotzen dute odolak ur bihurtuta, Patroklos-en gorpua bertan utziaz. Akiles-ek jaso eta garbitu egiten du lagun zenaren gorpu mortua, baina hiletak ospatu aurretik, kontuak garbitu nahi dizkie troiarrei. Agamenon-ekin daukan zaputza alde batera utzi eta, zaldiak berak heriotza gertu daukala abisatzen dion arren, su eta gar ezpatara ateratzen da Akiles. Hura zen hura fandangoaren buelta! Eneas kapitaina da atzera egin ez duen troiar bakarra, eta Akiles-ek kapitainaren bular zabala, burdinazko petoa eta guzti, aldetik alde pasatzen dio lantzaz.
Aurreraxeago Hektor berarekin ere neurtzen da. Goian dagoena, urrutitik ikusten da; a zer borroka ikusten den zelai hartan Hektor lurrera zerraldo jausten den arte! Gero, ibaiaren beste aldera jotzen du Akiles-ek eta hogei mutiko preso hartzen. Patroklos hilik dagoen egur pilan moztu egiten die lepoa azkenean. (...)"(Azurmendi, 1985).
Jainko guztiak Zeruan bizi direnez, lurrak ez du sakratutasunik. Jainkoen begikoek konkistatu, zabaldu eta banatu egin dezakete oinordekoen artean, objektu bat bailitzan, eta objektu gisa erabiliko dituzte halaber lur horietan bizi ziren bertakoak. Jainkoen kuttun izateak dena bihurtzen baitu zilegi. Indoeuropar legendetako errege unibertsal handiek lurra ukitu gabe lebitatuz, lurraren higuintasuna erakutsiko digute, lohia zapaldu gabe ibiltzearen loria.
Mitologia bakoitzak errealitatearen zati batzuetan jartzen du azpimarra eta beste batzuk bazterrean ezkutaturik uzten ditu. Eta azpimarratutako horiek bere gustuko arropaz eta kolorez janzten ditu. Hein horretan, mitologia guztiek errealitatea interpretatu baino errealitatea sortu egiten dutela esan daiteke, bere menpeko direnak ez baitira eskuharki eurenaz aparte beste ezer dagoenik ohartzen. Baina izan, badira. Mitologia bat izan, ala bestea izan, haren menpeko direnei heltzen zaizkien ereduak,- kosmosa ulertzeko, gizarte bizitzan jokabide batzuk edo besteak izateko, edo erlijio bizitza antolatzeko-, hain izan daitezke bestelako eta bata bestetik urrunduak, pertsona horiek nekez lortuko dutela elkar ulertzea eta elkarren ondoan igurtzirik gabe bizi ahal izatea. Horregatik garrantzi handiko ariketa da norberaren mitologiaren eta norberaren ereduen azterketa egitea, bai eta besteen mitologia eta ereduena egitea ere, eta azterketa horren araberako erabakiak hartzea darabilzkigun mito eta ereduen egokitasunaz. Gaur atzo bezala, denok garelako gure mitoek proposatzen dizkiguten ereduen menpeko oharkabeak.