Historialariak

Echegaray Corta, Carmelo de (1979ko bertsioa)

Biografia I. Bonifacio de Echegaray y Cortaren (v.) anaia, euskal idazle eta historialari ospetsua, Azpeitian (Gipuzkoa) jaio zen, 1865eko uztailaren 3an, eta Gernikan (Bizkaia) hil zen, 1925eko azaroaren 4an. Hamabost urte besterik ez zituela hil zitzaion aita, eta Santanderren bizi zen osaba batek hartu zuen haren ardura, eta hark eraman zuen Mendialdeko hiriburura. Mutilak zituen adimen-baldintza bikainak ikusita, bere osaba merkatari zorrotz eta burutsuak Mateo López Carvajal jaunak sortu eta Santanderreko Udalak babestutako Institutuan matrikulatzea erabaki zuen. Bertan, ingelesa eta ekonomia politikoa ikasi zituen 1881-1882 ikasturtean, eta frantsesa hurrengoan. Alabaina, osaba babeslea desagertu egin zen, zorigaitzak eta hilobira eraman zuen bihotz-krisiak jota. Karmelo, babesgabe, Zumaiara itzuli behar izan zuen familiaren baitan babes bila. Horrela, Euskal Probintzietako etorkizuneko kronikariari ikasketak ikastetxeen gidaritzapean aurrera eramateko aukera guztiak itxi zitzaizkion, eta berea autodidaktismo eredugarria izan zen, txalogarria bezain emankorra. Ordurako, Carmelo hasia zen literatur lanetan, eta bere lehen adierazpenak euskal poesiak izan ziren, non bere herrimina agerian uzten duen, aita hil ondoren, Gipuzkoako lurraldetik aldendu behar duenean. Konposizio horietako batzuk "Euskal-Erria" ren orrialdeetan agertu ziren 1882tik aurrera, Manterolak publikoari aurkeztu zionetik aurrera. 1882an bertan hasi zen Carmelo bere lanak literatur lehiaketetara bidaltzen, eta hainbat sari lortu zituen urte horretan eta hurrengoetan. Bere balioaren adierazpen goiztiar horien bermearekin eta bere familiaren egoera prekarioa ezagutzen zuten hainbat pertsonaren babesarekin, Carmelo kaboak Gipuzkoako Aldundiaren bulegoetan lana aurkitu ahal izan zuen, "eskuzko artxibo baten eraketaz" lehen mailako arduraduna izanik. Liburutegiko katalogoa idatzi zuen, Idazkaritzako zortzi mila espediente baino gehiago ordenatu zituen, bikoiztutako lanak banandu eta inbentariatu zituen... baina hona hemen 1885. urtearen amaieran sute batek erabat suntsitu zuela berak sortutako eskuzko artxiboa. Idazkaritzako erregistro nagusia eta liburutegia zaintzeko ardura eman zioten orduan, eta 1891n idazkaritzako ofizial mailara igo zuten. Zeregin horiek denbora tarte handia uzten zioten Echegarayri, eta honek ikerketa historiko xumeetarako erabiltzen zuen. Ikasketa historikoetarako zuen zaletasuna eta gaitasuna ikusita, Diputazioak Gorteko artxibo eta liburutegietan arakatzeko lana agindu zion. 1892ko urtarrilaren amaieratik aurrera, eta Aureliano Fenjarraibideen Guerra y Orbe gidaritzapean, Echegarayk Liburutegi Nazionalean eta Eskuizkribuetan gordetzen diren kodexak aztertu zituen, batez ere Vargas Ponce Bilduma, Historiako Akademiako liburutegikoa; Euskal Herriko Ehiza Liburutegi aberatsean ere ikerketa sakonak egin zituen. Ikerketa arduratsu horien emaitza gisa, bere lehen liburua atera zen, Investigaciones histórico asociados de Guipúzcoa, probintzia horretako Diputazioak 1893an argitaratua. Handik bi urtera, beste obra bat agertu zen kalean, arnasa handikoa: Euskal Probintziak Erdi Aroaren amaieran. Saiakera historikoa (Donostia, 1895, 496 orrialde), Echegarayren ospea azterketa historikoen alorrean oinarritu zuena. Mota honetako ikasketetarako erakusten zituen aparteko gaitasunak ikusita, eta Bizkaiko Aldundiaren ekimenez, bulegoko lanetatik kentzea pentsatu zen, ikerketa lanetan libreki aritzeko aukera izan zezan: horrela izendatu zuten 1896an, Gipuzkoa, Bizkaia eta Arabako hiru Aldundiek aho batez erabakita, Euskal Probintzietako kronista, eta, horren kariaz, bere bizilekua Gernikara aldatu zuen. Euskal Probintzietako kronikari gisa agindu zitzaion misioak honako alderdi hauek besarkatzen zituen: Aldundiei euskal historia gaien berri ematea; artxiboak eta liburutegiak hobeto antolatzeko baliabideak proposatzea; herrialdearekin zerikusia zuten azterlan historikoetara dedikatzea (horiek aurkezteko, baina, ez zitzaion eperik esleitzen, normala denez); Bizkaiko Foru Aldundiari dohaintzan emandako liburutegiaren goi-ikuskaritza egitea. Echegaray zehatz-mehatz aritu zen eginkizun horietako bakoitza betetzen. Nolanahi ere, ez bada erraza jakitea zer neurritaraino iritsi zen Aldundiei euskal gai historikoei buruzko informazioa emateko eginbeharrean (badakigu, hala ere, lan handia egin zuela dokumentu ofizialak idazten, txostenak prestatzen, aurrekariak bilatzen, aktak egiten...), hainbat idazki eta memoria inprimatuk fede eman dezakete artxiboak antolatzeaz eta herrialdeari buruzko ikerketa historikoak aurrera eramateaz arduratzeko izan zuen maitasun eta irmotasunaz. Gipuzkoako Foru Aldundiari artxiboen berrantolaketari buruz aurkeztutako Memoria (Donostia 1891, 23 orrialde) kronikari izendatu aurretik aurkeztu bazen, hainbat lan baliotsu bideratu zituen gaira 1896tik aurrera. 1898an Gipuzkoako Udal Artxiboak eman zizkien Donostiako prentsei. Horiek antolatzeko ordena eta behin betiko sistema; urte batzuk geroago, Gipuzkoako Foru Aldundiari memoria aurkeztu zion Udal artxiboak Gipuzkoako historiaren iturri gisa (Donostia, 1905, 69 orrialde); 1919an, Euskadiko historiari buruzko dokumentuei buruzko txostena jarraitzen zuen Artxibo publikoetan (Donostia, 19 orrialde); 1929an, Gipuzkoako Foru Aldundiko Kultura eta Hizkuntza Politika Publikoko Saileko artxiboetan. Dokumentu inprimatuak eta eskuizkribuak, Madrilgo Artxibo Zaharrekoak. E. Bizkaiko Enkarterriak, Avellanedako Batzar Etxe historikoan zainduta egon zirenak, 1879an Sopuertako Kontseiluaren Udaletxera (Bilbo, 15 orrialde) lekualdatu zirelarik; eta oraindik ere aldizkarietan kolaborazio batzuk egon zirela jasota utzi beharko litzateke, "Euskal-Erria"-renak adibidez, 1897an (t. 36, 444-446 orrialdeak) eta 1898 (t. 38, 499-502 orrialdeak), Gernikako eta Donostiako Udaleko artxiboei buruz, hurrenez hurren. Herrialdeko artxiboak antolatzeko lanen ondoan, Echegarayk ikerketa historikoari eman zion lehentasunezko arreta, horiek baitziren bere kuttuna.