Kontzeptua

Deitura

Euskal deiturak normalean guztiz egokiak ez diren grafiak erabiliz ematen dira. Horrek edozein ondorio etimologiko ateratzea eragozten du. Toponimoetan, egun euskaraz hitz egiten den zonaldean eta haren inguruetan behinik behin, kontrola egiteko aukera dago, izan ere, normalean bi forma izaten dituzte: ofiziala -idatzizko forma- eta herrikoia. Baina deiturei dagokienez, gure artean behintzat, ahoskera grafiaren araberakoa izaten da orokorrean: Arocena, esate baterako, Arozena ahoskatzen da, nahiz eta guztiok, gutxi-gehiago, dakigun (h)arotz hitzarekin zerikusia duela. Espainierazko transkripzio-sistema nahiko eskasa da alderdi bati erreparatzen badiogu. S eta z (c) esaterako, bai soinu afrikariak (ts, tz) eta bai espirakariak (s, z) ahoskatzeko erabiltzen dira. Hori dagoeneko Erdi Aroko dokumentuetan froga daiteke. Lasa deituran, s agertzen da ts agertu behar duen lekuan (euskaraz, latsa), eta Echenagusia deituran s agertzen da (euskaraz nagusi): bi mota horiek soilik Nafarroako agiri batzuetan bereizten dira. Ipar Euskal Herriko deituretan bereizketa hori argiago egiten da. Ohar gisa horietan x -ek normalean ts adierazten duela aipatu behar da eta soilik Zuberoako deituretan amaierako -ix irakurtzean ch ahoskatzen da (Samacoix, etab.). Aitzitik, euskal s eta z formak ez dira beti bereizten, eta ohikoa da azken hori transkribatzeko s erabiltzea (ss bokal artean). Horren arrazoia zera da: euskarazko s hori orokorrean espainierazko s formarekin bat datorren arren, euskarazko z nabarmen bereizten dela; azken hori, ordea, frantseszko s formarekin dator bat; euskarazko s forma, berriz, oso ezberdina da harekiko. Horren adibide dira Elissague edota Elissamburu grafiak. Azken bokalei dagokienez, Ipar Euskal Herriko formak eta euskarazkoak elkarrengandik urrun daude oso.

Euskal u transkribatzeko ou eta u formen arteko zalantzaren berezitasun grafikoa alde batera utziz, azken bokal ugari (a, o, u) e formarekin ordezkatu dira; hori, frantsesaren edo gaskoinaren (Gavelek, arlo horretako pertsonaia onenak nahi zuen moduan) eragina izanik ere: - boure - buru beharrean edo. ague - aga beharrean. Erdi Aroko formetan bokal arteko u ondorengo idazkietako v edo b da. Bada beste berezitasun bat, baina ez dakit zein neurritan duen grafiarekin lotura -neurri batean, zalantzarik gabe, ahoskera kontuekin lotuta dago-. Sarritan p, t, k aurrean gertatzen den z>s ordezkapenaz (beste kokapen batzuetan ere s>z ordezkapen hori ere maiz gertatzen da) eta bokal arteko i kontsonantearen desagertzeaz (Ibaeta, ibai-eta, etab.) ari naiz. Gauza jakina da askotan deitura horien espainierazko azentuazioa ez dela finkoa. Gipuzkoan eta Nafarroan paroxitono ahoskatzen diren deiturak (edo herrien izenak) proparoxitono ahozkatzeko joera hedatua dago Araban eta Bizkaian.