Kontzeptua

Bertsolaritza

Antzina, esan dugun bezala, bertsoak inprobisatzea pertsona ikasi ororen ondarea zela dirudi. Hala ere, zalantzarik gabe, jarduera horretarako pertsona batzuk beste batzuk baino prestatuagoak egongo ziren, eta herriak bertsoak egiteko hauek aukeratuko zituen. Gaur egun ere, gero ikusiko dugunez, Euskal Herria osoak bertsolaritza berea dela sentitzen du. Baina "abesten" dakitenak, inprobisatzen dakitenak, bertsolaritzaren subjektu aktiboak, gutxi samar dira. Hauei herriak bertsolari izena jarri die.

Bertsolari izenaren etimologiari dagokionez, "bertsotan aritzen denaren" sinonimoa dela esan dezakegu, hau da, "egiten" dituenak, gure kasuan "abesten" dituenak eta "bat-batean" abesten dituenak, aurretik esan dugunez euskal bertso herritarra abesten eta inprobisatzen jaio edo sortu delako. Gure kasuan bertsolaria "ahozko poesiaren subjektu aktiboa" da; horrela, ahozko literaturaren ezaugarri bereizgarri guztiak dagozkio, oroimenerako gaitasuna eta lokuzio erritmikoa inprobisatzeko trebetasuna, honek dituen ondorio guztiekin. Baina nahiz eta poeta herrikoiak mnemotekniako eta inprobisaziorako gaitasun hauek izan, ez zaio oraindik bertsolari deituko, hitzaren adiera herrikoiari kasu eginez gero. Herriak elkarrizketan burutsua eta zorrotza, eta satiran argia eta azkarra den gizakia ikusten duenean, besterik gabe pertsona hura bertsolaria ez ote den galdetzen du (Zuiñundikan ere bertsolaria zera).

Hona hemen bertsolariaren deskripzioari gehitu beharreko ezaugarri berria. Bertsolaria ahozko poesiaren subjektu aktiboa bakarrik izango balitz, ez zen egindako bertsoak abestuko zituen kantaria baino gehiago izango, abesten zituen bitartean inprobisatuak, oroimenean gordetzeko idazkiak egiteko ardura hartu gabe. Baina bertsolaritzari buruz herriak daukan irudia kontuan izanda, egiten ari garen deskripzioa osatugabea da. Ezaugarri bat falta da, agian herriak bere juglareetan gehien estimatzen duena: argitasuna, zolitasuna, zorioneko burutazioa, egokitasuna, zorroztasuna. Herriak batez ere poeta burutsua, satiraren erabileran trebea, maite du eta izena ematen dio; bere pentsamendua kontraste indartsuekin adierazten dakiena; beti gauzen alde harrigarriak bilatzen dituena; jendearen aurrean agertzen denean burutsua, bizkorra eta argia dena. Ezaugarri hauek izan dituzten guztiei herriak bertsolari izen entzutetsua eman die.

Horrela izan zen Xenpelar, historiara herri abeslariaren eredu adierazgarri bezala igaro dena. Horrela, lehen, Pernando Amezketarra, nahi bada bertsotan abestu zituenak baino, jarduterako orduan zituen burutazioei esker ezagunagoa dena. Horrela, Hernaniko Xabalotegi eta Amezketako Zabala. Horrela, beranduago, Zizurkilgo Joxe Bernardo eta haren iloba Pello Mari. Horrela, Udarregi, Usurbilgoa, eta Pello Errota, Asteasukoa, Ardotz, Oiartzungoa, eta Juan Krutz eta Larraburu, bailara berekoak. Horrela, Etxahundarrak, Bordelldarrak eta Zaldubidarrak, Bidasoaz bestaldekoak. Horrela, Txirrita, Altzakoa, eta Saiburu, Errenteriakoa, Telleritxiki, hiribildu berekoa, eta Nekezabal, Azpeitikoa, Larralde, Luhossoakoa, eta Larramendi baxenabartarra, eta Ligeix zuberotarra; horrela, Enbeitatar eta Uriartetar bizkaitarrak, eta Zabaletatarrak, Errenteria-Oiartzungoak; horrela, azkenik, bukaezinak ez egiteko, 1935. urteko txapelketa publikoan sarituak izan zirenak, Basarri, Zarauzkoa, Zepai, Errezilgoa, Matxin (Xenpelarren iloba) Senperekoa, eta Uztapide, Zestoakoa, Xalbador, Urepelekoa, Lazkao-Txiki, etab.

Guzti hauek, abesten dituzten bertso zehatzak egiterako orduan inprobisazio argiak egiteko gaitasun bereziaz aparte, indar ironiko arraroa daukate, publikoa denbora luzez esaten dutena arreta handiz entzuten mantentzen duena, eta noizbehinka barre-algarak lehertzea lortzen duena.

MLE