Plazek herri eta hirietan gizakiaren historiaren hasieratik oso eginkizun garrantzitsua jokatu dute. Bertan hainbat funtzio garatzeaz gain -bilerak, ospakizunak-, boterearen erakustokia izango dira. Horrela, bertan kokatuko dira ere herri eta hirietako eraikin esanguratsuenak. Plazak diseinatzeko orduan arkitekturaren historian zehar eredu eta forma asko eta desberdinak aurki ditzakegu. Bete beharreko funtzioak ere ez dira beti berdinak izan, aldatzen joan baitira, tipologiaren bilakaeran garapena gertatu delarik. Hala ere, plazak ez ditugu lehen herrietako arrastoen artean aurkituko, orduan joera nagusia etxeak harresi baten inguruan elkartzea baitzen. Horren ondorioz, bilerak edo ospakizunak gauzatzerakoan horretarako eremua harresitik kanpo eratu eta antolatzen zen, gehienetan herria inguratzen zuen esparruan bertan, zuhaitz baten azpian, adibidez. Egituratutako lehenengo plazak aurkitzeko garai klasikora jo behar dugu, Agora izenekoa Grezian eta Foroa Erroman. Horiek bai, guk plaza esaten diogun moduko espazioak izango dira, eta ez bakarrik bilerak eta ospakizunak burutzeko esparruak -politika eta erlijioarekin lotutakoak gehienbat-. Bertan ere beste funtzio militarrak eta ekonomikoak beteko dira. Berez, Erromatarrek inperioa zabaltzen eta herriak eta hiriak sortzen dituzten heinean, plazak ezinbesteko elementuak izango dira hiri-espazioa egituratzeko orduan, eta gizartea bera antolatzerakoan. Esan dugun bezala, hiriguneko eraikin esanguratsuenak bertan jasotzeaz gain, espazio horietan hiritarrentzako garrantzitsuenak ziren bilerak eta ospakizunak burutzen ziren.
Herri eta hirien orubearen formak erromatarrek diseinatuko plazak baldintzatzen zuen. Normalean orube horiek lauak izaten ziren eta bertan plazari horrelako gunea eskaintzen zitzaion. Hantxe kale nagusiak gurutzatzen ziren eta bere gehienetan lauki baten itxura izaten zuen. Plaza horiek, aipatu ditugun helburu militarrak, politikoak eta erlijiosoak betetzeaz gain, xede ekonomiko garrantzitsua ere betetzen zuten, bertan merkatua antolatzen baitzen. Horrela gauzak, Erdi Aroan zehar plazen diseinua eta funtzioa ez da asko aldatuko. Izatekotan, Erdi Aroan hiritartasuna krisian sartzen den heinean, eta horren ondorioz herri eta hirien kopuruak behera egiten duenean, plaza horien tamaina txikitu egingo da. Harresien barnealdean eraikin gehiago gauzatuko dira eta plaza horien diseinua gero eta irregularragoa izango da, hainbat eraikinek espazioa partekatuz.
Aro Modernoan plazen diseinua asko aldatuko da. Boterea bera ere gero eta absolutistagoa den heinean, espazio horiek berriro ere zabaldu eta handitu egingo dira, eraikin isolatuak jasoz eta elementu berriei aukerak emanez, besteak beste, eskulturak, iturriak edota lorategiak nabarmenduz. Bilakaera hori batez ere garai barrokoan nabarmena izango da, plaza orekatuak eta perspektiba landuak jorratuko baitira. Joera hori ilustrazioa eta liberalismoaren eskutik areagotu besterik ez da egingo, eta XVIII. mendean egun oraindik garrantzitsuak diren plaza gehienak eraikiko dira.
Aro Garaikidean, XIX. mendea bide horri helduz hasiko bada ere, aldaketa politikoei aldaketa ekonomikoak gehitzen zaizkienean, eta herri eta hirien tamaina handitzen den heinean, plazek aldaketa sakona jasan zuten. Horrela, plazak betetzen zituen hainbat funtzio beste eraikin berrietan sartzen dira -merkatuak merkataritza guneetan, bilerak areto berezietan, aisialdiko ikuskizunak beste eraikinetan, adibidez zezen-plazak-. Kaleak zabaldu eta luzatu egingo dira, hirigintza garaikidearen eraginez, eta plazak garrantzia galduko du. Asko eta asko lorategi bihurtuko dira, aisialdirako espazioak izanik.
Egoera horrek tamalez XX. mendean zehar okerrera egingo du. Kotxea herri eta hirietan agertzen denean, plazak ibilgailuek joan-etorrirako espazioak bihurtuko dira, beste funtzio guztiak baztertuz eta hamarkada batzuk lehenago lorategiei eskainitako espazioa ere murriztuz. Berez, egoera berri hori aldatzen ikusteko XX. mendearen amaiera arte itxaron beharko da, orduan herri eta hiri nagusien plazetan kotxeek atzera egingo baitute eta berriro oinezkoentzako espazioa eskainiko da. Aurreko garaietako zenbait funtzio -ospakizunetarako, merkaturako, kiroletarako- berreskuratuko dira.
Azken aldaketa horretan, plazak diseinatzeko orduan hainbat teoria, proposamen eta apustu bateratu dira, esanguratsuena "plaza gogorra" edo minimalista bezala ezagutzen den diseinua izanik. Estilo horren arabera, plazak elementu gutxi izan behar ditu eta printzipioz naturaren partaidetza mugatuta egon behar du. Plaza mota horrek bereziki XX. mendearen amaieran izan zuen arrakasta, baina orain, azken hamarkadetan, berriro gizakia eta gizartearen beharrak kontutan hartzen dituzten diseinuak nagusitu dira. Gainera funtzio gehiago bertan biltzeko asmoa agerikoa da.
Euskal Herriko herri eta hiri gehienek plazak dituzte, ziurrenik sortu ziren unetik. Zaharrenak aipatu ditugun hasierako funtzioak betetzeko prestatuta zeuden -politikoa, erlijiosoa eta ekonomikoa-. Horren ondorioz, bertan ere herri eta hirietako eraikin esanguratsuenak aurki ditzakegu, hau da, udaletxea, eliza, jauregi nagusia edota epaitegia. Plaza mota honetako eredu asko baditugu ere, bat nabarmentzekotan Bilboko Santiagoko Plaza izan liteke. Alde zaharrean dago, Santiagoko elizaren aurrean.
Eredu horietatik, gure artean interesgarrienak XIX. mendearen hasierakoak dira. Neoklasizismoa esaten diogun estilo arkitektonikoa landuz burutu ziren. Orduan eraiki ziren zabalgunetan plaza berri asko, aipatutako funtzioak betetzeko asmoz, baina baita ere garai berri haien ezaugarriei helduz. Egoera berri horren adibide dira, Gasteizen Espainiako Plaza -Justo Antonio de Olaguibel-, Donostian Konstituzio Plaza -Pedro Manuel de Ugartemendia eta Alexo Miranda-, Bilboko Plaza Berria -Silvestre Perez, Antonio de Echevarria eta Avelino de Goicoechea- edota Tafallan Nafarroako Plaza, Martin de Saracibar arkitektoaren lana. Plaza horietan guztia kontrolpean dago eta funtzio zehatzak betetzeaz gain argi dago xede gehiago badaudela ere, esaterako, gizartearengan kontrola zorrotzagoa ezartzea.
Plazen diseinu hau XIX. mendearen amaierarako aldatzen hasiko da. Plaza eredu berriak azaltzen diren heinean, garai berriekin lotura zuzena izango dute. Egoera berri horren adierazle gisa Donostiako lehen zabalgunean kokatzen den Gipuzkoako Plaza har dezakegu. Bertan lorategiak protagonismo berezia du eta berez aurreko garaietako funtzioak baztertzen dira.
XX. mendeak aurrera egiten duen heinean, plaza berrien diseinuan alde batetik ibilgailuek gero eta garrantzi handiagoa badute ere, oinezkoentzako espazioak eratzen dira, esaterako, uharte gisa kokatuz plazen erdigunean -Bilboko Moyua Plaza honen adibidetzat har dezakegu-. Beste alde batetik, apustu berri eta ausartak ere aurkituko ditugu, Durangon Ezkurdia plazan bezala -Juan Daniel Fullaondo eta Fernando Olabarria egileak izanik-, bertan arrazionalismoaren zenbait printzipiok bat egiten baitute organizismoarekin, edota Luis Peña Ganchegui arkitekto gipuzkoarrak garai honetan -hirurogei eta hirurogeita hamargarren hamarkadan- aurrera aterako dituen zenbait diseinutan, bereziki hiru nabarmenduz: Donostian Trinitateko eta Teniseko Plazak, eta Gasteizen Foruen Plaza. Plaza horietan Peña Gancheguik hainbat gauza desberdin eta osagarriak lortuko ditu: historia eta zehazki iragana kontutan hartzea eta errespetatzea, natura plazaren diseinuan osagai bezala txertatzea eta, batez ere, gizakia espazioaren protagonista bihurtzea.
Hurrengo hamarkadetan plaza gogorren diseinua gure artean modan jartzen da eta hainbat ereduekin topo egingo dugu. Esanguratsuenak honako hauek dira: Patxi Mangadoren lanak Oliten -Karlos III Plaza- eta Lizarran -Nafarroako Plaza-, eta Bizkaian Elorrioko herrian eliza nagusiaren aurrealdean Fernando Ruiz de Ocenda eta Iñaki Usandizagaren lana. Hala ere, joera hori azken bi hamarkadetan aldatu egin da, eta orain nabarmendu ditzakegun plazen artean sentsibilitatea bestelakoa da, irekiagoa, anitzagoa berriro ere. Hainbat lanen artean, bi nabarmenduko ditugu: Portugaleteko Pormetxeta Plaza eta Bilboko Mariaren Bihotza Plaza, lehenengoa Javier Fresneda, Javier San Juan eta Javier Peñaren lana izanik, eta bigarrena 5+1 Estudioarena.
- CENICACELAYA, J.; ROMAN, A.; SALOÑA, I.: Bilbao. Guía de Arquitectura Metropolitana. Bilbao: Euskal Herriko Arkitektoen Elkargo Ofiziala, Bizkaiko Ordezkaritza, 2002.
- FERNANDEZ ALTUNA, Jose Javier: Euskal Herriko Arkitektura. Bilbao: Ibaizabal, 2004.
- MAS SERRA, E.: 50 años de arquitectura en Euskadi. Vitoria-Gasteiz: Gobierno Vasco, 1990.
- MULLER, Werner; VOGEL, Gunther: Arkitektura Atlasa 1: Gai orokorrak. Mesopotamiatik Bizantziora. Bilbao: Euskal Herriko Unibertsitateko Argitalpen Zerbitzua, 2005.
- MULLER, Werner; VOGEL, Gunther: Arkitektura Atlasa 2: Erromanikotik Gaur egunera. Bilbao: Euskal Herriko Unibertsitateko Argitalpen Zerbitzua, 2007.
- URRUTIA, A.: Arquitectura española siglo XX. Madrid: Cátedra, 1997.