Auñamendi Eusko EntziklopediaBernardo Estornés Lasa Funtsa

Fernando VII.aren heriotzaren berri Euskal Herrira Urriaren 1ean iritsi zen, egoeren araberako erabaki azkar baten beharrizana kontzientzia guztietan azalaraziz. Militarren presentzia aipagarria zuten hiriak -Donostia, Iruña- , ohikoa denez, gobernuaren agintepean jarraitu zuten. Ez, aldiz, aurkako biztanleriaren baitan ziren liberalen talde urria menderatzeko ausartasun kolpe bat nahikoa izan ziren hiriak. Horixe da izatez Gasteiz eta, batez ere, Bilboren kasua. Hauxe izango da, izatez, Fernando VIIaren anaiaren ikurrina jasoko duen lehendabiziko euskal biztanleria.

3an, matxinatu talde batek Korrejidoreaz eta Uhagon diputatuaz jabetzen dira, hurrengo egunean Carlos V.a aldarrikatuz. Kolpearen egilea, gainontzeko Aldundiaren babesa izanez, Orbe, Valdespinako markesa da. Ondoren Urduña eta Balmaseda jaikitzen dira eta agintari liberalek Portugaletetik (4 eguna) ihes egiten dute udalerria egun batzuetan bertan behera izanez. 6an Los Arcos-en, Nafarroa, ernetzen ari den gudaren lehendabiziko batzarra ospatzen da Lorenzok Santos Ladrón, buruzagi karlista ospetsua, bere beste 30 gizonez batera, atxilotzeari ekinez. Nafarroan altxamenduak porrot egin ondoren, Gipuzkoa zalantzati, Araba izango da hurrengo eztanda emango den tokia. Serdan-ek dion bezala "En esta provincia todo el mundo se fijó en D. Valentín de Verástegui, árbitro por su prestigio e influencia, y por su cargo de Jefe Superior de los naturales armados, de los destinos de Alava".

7an, Verastegui, Bernedo, Badayoz, Laguardia eta Valdegobíako partiden buru zela Gasteizko harresien aurrean azaltzen da. Goarnizioa Gipuzkoara erretiratzen da eta Verastegui hirian sartzen da bertan Carlos V-a aldarrikatuz. Arabako Aldundia, isilpean batzartuta, erreboltariengandik zuhurki aldentzea erabakitzen du, ordezkotasuna ukatuz. Bere helburua ordena mantentzea izango da eta baita zeri egokitu jakin arte erreboltariei erresistentzia pasiboa eskaintzea ere. Nafar Diputazioak izango duen jarrera erabat ezberdina izango da; zio karlistaren aldeko, nafar biztanleen gehiengoaren eta baita iruindarrena bezala, baina, tropa leialekaitik zaindutako hiri baten harresien artean gerarazita egonaz, obedientzia eta bakea mantentzeko adieraziz nafarrei aldarrikapen ahul bat jakinaraztera behartuta aurkitzen da (Urriaren 10a). Liberalek erreinu zaharraren hiriburuan gutxi batzuk besterik ez dira, udaletxeko 8 erregidoreetatik erreginari leialtasuna 3k bestek ez aitortuz. Gipuzkoan, Donostia, Vascongadetako Kapitania Nagusitzat izendatua, bakarrik izango da liberalismoaren gotorleku sendoa. Dendari, kapitalista eta merkatariak ume erreginarenganako gogo biziagatik baino probintziari dioten amorruagatik, aurkako eta karlismoaren aldeko dela sumatzeagatik, tokiaren aldezpena behingoan antolatzen dute.

Aldundiak, Azpeitian batzartuta dagoela, matxinadaren lehen txinpartak -Alzaá Oñatin (Urriak 8), Lardizabal Seguran (Urriak 10), Urtizberea Irúnen (Urriak 12)- azaltzen diren bitartean, jarrera arretazkoa du. Federico Castañon (Urriak 10) kapitain nagusiaren eskaeraz Tolosara aldatzen da -Azpeitiak, Carlos Bernardo de Iturriaga aurrean duela, matxinatuekin bat egiten du-, eta Tolosan bere jarrera zalantzagarria da, bere baitako kideen barne-kontradikzioen araberakoa, bandora igarotako kide batzuek ihes egindako liberal moderatuak: Manuel de Ozaeta Barrueta, Ramón de Lardizabal, Hurtado de Mendoza, etc. Erreginaren aldeko beraien aldarrikapen epela donostiar progresismoarengatik gogortasunez kritikatua izango da. Urriaren 14an, Sola, Nafarroako erregeordeak, erreinuan guda-egoera aldarrikatzen du eta Santos Ladrón Jauna fusilatzea agintzen du, liskarraren lehendabiziko martiria sortuz. Gau bere hartan Iruñetik matxinatuekin bat egite aldera ehunaka gizon abiatzen dira.

Eraso buruzagi berriak hala ere bere ahaleginean porrot egiten du eta Frantziara ihes dagi (Urriak 20). Iturralde gelditzen da eta bere tropelei Aldundiak Nafarroan inoiz Lege Salikorik izan ez dena gogoraraziz aldarrikapen bat zuzentzen die (Urriak 22). Azpeitian eratzen da lehendabiziko Batzorde karlista, Gipuzkoarako komandante-buru Ignacio Lardizabal koronela izendatuz (Urriak 18). Lehendabiziko tropelak ibili dabiltza; euretariko batek, 3.600 gizon inguru dituenak, Tolosan gobernukideekin lehenengo batzar bat izango du (Urriak 22). Isabel IIa Donostian Urriaren 30ean ospe handiz aldarrikatua izango da. Aldundiak joateari uko egiten dio Gipuzkoan irteten duen erregearen hiletetara joatea ohituraz lehendabizikoa dela adieraztera emanez. Donostia da erreginari leialtasuna aldarrikatzen dion Herriko lehen hiria.

IEZ

Zumalakarregi koronelak matxinatuen gidaritza bereganatzen du (abenduaren 7a). Iruñean bizi den gipuzkoar koronel bat da, Jauregiren agindupean Napoleonen aurka aritutako gudaria izana eta geroztik Nafarroan izan zen konstituzioaren aurkako altxamenduan errege-gudarosteetariko baten komandantea, Tomás de Zumalakarregi eta Imaz-ek, Ormaiztegin jaioa, 1833ko Azaroaren 2an, ezkutuan, Iruña utzi egiten du. Susmagarri izanagatik Fernandoren armadan lizentziatua, bere helburua herrian zehar zebiltzan aldra ezberdinen boterea eskuratzea zen. 5ean Aguilar-en, Iturralde koronelaren etxean, Iruñeko tropen atxilotutzat jotzen den Aldundia ordezkatzera etorriko den Nafarroako lehen Batzorde Karlista izendapena egiten da.

14an, Batzorde honen eraketaren bezperan Zumalakarregik Nafarroako komandante nagusiaren izendapena jasotzen du. Une honetan "adhesión a los fueros y leyes de este Reino..." eskatzen zaio. Abenduaren 7an Bizkaiko eta Gipuzkoako Aldundi karlistek Etxarri-Aranatzen dagokien agindua onartzen dute. Gipuzkoarra, horrela, partida guztien buru ukaezin bihurtzen da eta Nafarroa guda-muina. Agintea bereganatzean hiru infanteria-batailoi eta zaldunen eskuadroi bat ditu, gipuzkoar, bizkaitar eta arabar partidez gain, azken hauek Urangaren agintepean direla. Zer dela eta aitorpen azkar hau ? Indartsu sortu izandako mugimendua Sarsfield-en aurrerabide harrigarria dela eta mehatxatuta ikusi da. Merino abadearen erresistentzia zapuztu ondoren Sarsfield-ek Gasteiz bereganatzen du Azaroaren 21ean eta Bilbo 25ean.

Karlisten artean atsekabea da nagusi, eta ondorio bezala aginte bakar baten beharrizana. Gasteizen erorketaren ondorioz Gasteizko tertzioa, Burgosko batailoia eta baita Rivabellosa, Ayala eta Villanuevakoak ere...indultuari heldu zioten. Harrotuta, Castañon jeneralak, "exceptuando Guipúzcoa en la parte que está encomendada a su Diputación legítima", Bizkaiko eta Arabako foruak etenez bando bat jakinarazten du. Nafarroa, Estatu espainiarreko lurraldea 49 probintziatan ataltzean, probintzia bat gehiago bezala geldituko da, bere erreinu kalitatea aintzat ez hartuz. Herria irtenbide bakar bezala gudara abiatuta dago: foru arazoa lehen mailara dator.

IEZ

Abenduan zehar Zumalakarregik bere tropelak hezi egiten ditu gutxieneko prestakuntza izan arte buruz-buru borrokarik ez izaten ahaleginduz. Lerro karlistak gordindu egin dira eta agintari liberalenganako aurkakotasuna areagotu egin da: "Sr. -idazten du Castañon jeneralak hisituta- no hay más fidelidad en estas Provincias en clase de Pueblos que San Sebastián y Eibar... y en las personas fuera del pueblo de San Sebastián, el corregidor de Bilbao, Mota, el Diputado Uhagón y asesor de este ejército Arana...". Valdes, Sarsfield-en oinordekoa, matxinadaren tamainak beldurtuta, Gasteizen (Abenduak 21) Hiri-Miliziadun batailoi bat atontzea agintzen du.

Bizkaiko Aldundi liberala udalen lankidetzarik ezagatik kexati agertzen da (Abenduak 24): "La Vizcaya feliz con sus fueros, expone diariamente la suerte futura cuanto más difiera su sumisión a la Reina..." Liberalek benetako gudaroste karlista batekin izango duten lehendabiziko batzarra Abenduaren 29an, Berruera bailaran, ospatuko da. Zumalakarregik etsaiari lepoa eman ziezaion bolondres guztia fusilatu egingo zuenarekiko mehatxua iragarri zuen. Nazar eta Asarta-ren artean egonik, entrenatu berriak ziren baserritar haiek Oraa-n eta Lorenzo-n bildutako tropei irabazi egin zieten, azkenean ihes eginarazi eta zelaian 350 hilotz utziz.Amezkoetatik, horra erretiratzen baita, Zumalakarregik berrantolaketarekin jarraitzen du eta baita 1835ean herri guztia bereganatzera eramango duen ezustezko kolpeekin ere.

Urte berriaren hasieran (urtarrilak 17) aldi baterako Aezkoa eta Orreaga okupatuko ditu eta gero Salazar eta Erronkarin sartuko da. Guda gogortu egiten da: 22ko E.A. batek atxilotutako fakziosoak Afrika, Cuba edo Filipinasetako kolonietara bidaltzea agintzen du eta Nafarroako erregeordeak etsaien mugimenduren berririk emango ez duten alkate, erregidore eta abadeak atxilotzeko mehatxua dagi (urtarrilak 24). Castañon-ek euskaldunak "canalla"tzat jotzen ditu (urtarrilak 27ko partea), Zumalakarregik Nafarroako Aldundia heriotzara zigortzen du (otsailak 11), Quesadak errepresalia-politika abiarazten du (martxoak 2). Baina karlistak ez dira kikiltzen; urtarrilaren 27an Orbaitzetako Armen Erret-Ola-z jabetzen dira, Donostia posta heltzea eragotziko duen partida mugikorrez inkomunikatu egingo dute (urtarrilak 27a Castañonen partea), Portugalete setiatzen dute (martxoak 22) eta Gasteiz erasotzen dute (martxoak 16).

Zumalakarregi Arabako hiriburuan sartzen da errepresaliaz 118 txapelgorri fusilaraziz. Esparteroren berehalako etorrera iragartzean enparantza hustuz, Martxoaren 29an Abartzuza eta Muroren artean borroka berria azaltzen du, Lizarrara joan beharra duten kristinatarrek menderatuz. Hortik aurrera, liskarrak etengabe izango dira, eta gobernuaren tropentzako komunikabideak arriskutsuak izaten hasiko dira . Guda, beraz, jada, behin betiko sortu berria da. Baina Madrilgo gobernuaren jarreran zartada guzti horiek eraginik izatea itxaron ote daiteke ?

IEZ

1834ko apirilaren 10eko Errege-Estatutua. Cea Bermudezen gobernuak, liberalekin eta apostolikoekin ados zetorrena, alderdi bietako bat bera ere poztu ez bazuen, Martinez de la Rosa dramaturgo eta politikariak egin zuenik are gutxiago esan daiteke. Liberal hamabikozalea, urteen eta atzerriaren eraginez bere jarreretan samurtua, de la Rosa izango da estamentuak, prozerrak etab. bezalako arkeologia politikoaren elementu zaharrak berpiztuz gutun gisa emana izango den Errege-Estatutua izango den trikimaina handi haren eragile nagusia.

Errege-Estatutuak edo 1834ko Konstituzioak espainiar tradizioa eta frantziar berrikuntzak biltze-helburua du. Hori bai, "salbuetsitako probintzien" ikuspegitik, konstituzio bat gehiago da, kode politiko-administratiboa, jatorrizkoa bat batean utzarazten duena edo, Errege-Estatutuak lez, entzungor egiten diona eta izango ez balitza diharduena. Beraz, Aldundi, batzorde edo udal batek ere - Donostia salbuetsita- ez du hiru probintziak eta erreinu zaharra arrotzak diren Gorte batzuetara prokuradoreak igortzera behartzen dituen konstituzio berria onartzen. Maiatzaren 20an hauteskundeekiko errege-dekretuari Bizkaiko eta Nafarroako Aldundiek aurka egiten die. Gipuzkoako Batzarrak, sahieztezina zena ikusita, prokuradoreak izendatzea Batzarren esku izatekotan onartu egingo dute.

Hainbat protesta izan ondoren eta ezarritako isun gogorren eraginez euskal agintariek Estatutua zin egin eta ordezkariak igortzera behartuak izango dira. Zin horren derrigortasuna eta Estatutuaren onarpen honek daraman forukontrakotasunak, beste era batera ezin izan zitekeen bezala, matxinadarako arma berriak ematen ditu: "Entonces fue -dio Egañak (Ensayo...)- cuando la guerra civil adquirió tan impetuoso desarrollo, que al año preciso de las Juntas generales de Tolosa ya dominaban los carlistas exclusivamente en las tres provincias vascongadas y Navarra, sin que los defensores de la causa de Isabel II poseyesen más que las cuatro capitales, circunscritas al interior de sus muros, el fuerte de San Antón de Guetaria y el de Behobia".

IEZ

Uztailaren 9a. Carlos-ek muga Zugarramurditik zeharkatzen duen egun berean, Rodil-ek Quesada agintetik kendu egingo du. Zumalakarregik berak Quesada kubatarra hirutan menderatu du: Apirilaren 21-22an Altsasuko bentako izena daraman ekintzan, Maiatzaren 26an Muezko gaueko ezustean eta Ekainaren 19an Dalloko segadan. Bere zartadak eta bere aurretikoenak Isabel IIaren gobernua Ingalaterra, Frantzia eta Portugalekin Aliantza Laukoitzaren Ituna izenpetzearen erabakia hartzera daramate. Don Carlos, bere aldetik, gudatokian sartzen da orduko Europa "atzerakoiaren" laguntza duela: Errusia, Prusia eta austrohúngariar Inperioa. Itun honen bitartez Espainiak, euskal- eta katalan-lurraldeetako bere egoera eramangaitza izan dadinean, europar monarkia liberalen laguntza jasango du.

IEZ

Rodilen porrota. Uztailaren 9tik-azaroaren 4ra. Guda-arteetan gogortu eta eskarmenturik zuen beste militarra, iparraldeko frontean ere sakrifikatua iz azen. Gailegoaren estrategia klasikoaren aldera Zumalakarregik gerrillaren alde ekin zion, eskuzko kolpea, ezusteko maltzurra. Gipuzkoan eta Bizkaian guda berpiztu egiten da. Zabalak Eibar erasotzen du (uztailak 26a), liberalen tokia, gizon armatuei emakume bolondresen batailoia gehitzera etorriz. Bermeo abuztuan erasotua da, Bergara irailean (5), Andetxaga, Sopelana eta Mazarrasa Burgosen sartzen dira Villarcayo-ra arte iritsiz (irailak 18a). Baina lorpenik handienak Zumalakarregirenak izango dira, Rodil, Carrera, Espartero, Manzanedo eta Lorentzo -kristinotarren agintaririk gorenak - Artazako mendatean atzera botatzea lortuz.

San Faustoren Haitzetan (abuztuak 19a) buruzagi karlistak liberalen tropak ustekabean harrapatzen ditu 6.000 ogerleko, lanabesak, eta, batez ere, gobernuak bere parteak gudarostera igortzen dituen gakoaz jabetuz. Vianan (irailak14) karlisten zaldundiak lehenbiziko aldiz kristinoei aurre eginez hondatu egiten ditu. O'Doyle gipuzkoarrak Arabako lautadan (urriak 26-27) menderatu egiten du. Lukurreriazko guda bat da, errepresaliaduna -Arantzazuren erreketa eta Berako komentuarena (abuztua eta iraila)- , gogortasunezkoa -Zumalakarregik Etxarri-Aranatzen sartzen ausartu izan ez ziren bolondresak fusilatzea aginduz-, ankerkeriazkoa -Lorenzo jeneralak emandako bandoaren arabera (urriak 14), matxinatuen aginduek bete ditzaten alkateentzako heriotza-zigorra eta fakzioan semeak izan ditzatenentzako atzerriratze-zigorra ezarriz-.

IEZ

Euskaldun bi aurrez aurre. Espoz y Mina Iparreko Gudarostearen buruzagi-jenerala. Gerrillari zahar nafar liberala, Espoz y Mina jenerala izango da karlisten bultzada eutsiezina gelditzeko Madrilek igorritako arduraduna (azaroak 4a). Baina maniobrak ez du eraginik. Mencos-ek aitortzen duen bezala: "el general Mina había dirigido la guerra en Navarra, pero sin fruto; su popularidad de los años 1809 a 1814 había desaparecido, porque ahora defendía una bandera identificada con principios impopulares" Nafarraren alde beste euskaldun batzuk dira: Jáuregui, Artzaia deitua, Oraá el Lobo Cano, bere ordezkari Goyeneche, Iriarte, Gurrea, etab. Urte amaieran (abuztuak 15), Zumalakarregik nafarrari Cordoba, Oraá eta Arquijas-en Egaren ertzean beste batzuk gelditzean bere indarrek nolakoak direnaz jada ohartarazpenik igorri dio.

Baina gerrillaren maisu diren biak elkarren artean benetan neurtuko diren tokia Baztango bailara izango da 1835eko urte hasieran gobernuaren destakamenduak estutasun etengabean aurkituz. Zumalakarregik Ameskoaren kuartel nagusia duen gogoan hartzeko adinako gudarostea jada eratu du. Nafarroatik bere kolpeak inguruko lurraldeen bihotzera ausardiaz emateaz gain, mugikortasun handiari bere zerbitzutan kopuru handiko zelatari eta isilmandatariak jarraitzaile den herri baten baitan izana gehitu behar zaio. Honetara lurraldea okupatu gabe kontrolatu bakarrik ez eze alkateak gudarako kontribuzioak ordaintzera behartu ditzake. Bi dira bere helburuak: Artzaiako oldarraldiei amaiera eman, bere txapelgorri eta karabineroekin Gipuzkoan zehar baitabil, ekintza bakoitzaren ondoren Bergaran, Ordizian, Tolosan edo Donostian agertuz, eta, bigarrenez, kristinotarren behin betiko Baztanetik bota muga-lerroa "garbitze" aldera.

Minaren lehenengo maniobretariko bat orduan Burundatik bailarara bideak ixtea izan zen. Baina 1835eko urtarrilean karlistaren ausardia Lekaroz, Irurita eta Elbetea okupatzera iritsiko da, Elizondoko goarniziora hurbilduz; Gipuzkoan, 3.000 gizon inguruz, Zumarraga eta Urretxe hartuko ditu. Hurrengo egunean, Zelandietan (urtarrilak 2-3) Zumalakarregik azkenean ere Jauregi neutralizatzea lortzen du ohikoak dituen erasoaldiak egitea eragozten diola: Gipuzkoaren kontrol karlista geroago eta handiagoa da. Orain jo dezake, eskala txikian astintzeari utzi gabe, Baztan menperatzera. Elizondoren setioa Sagastibeltzak hasiko du otsailaren 4an, bere nagusiak berriro ere Arquijas-eko zubian (otsailak 5a) etsaiak entretenitzen dituen bitartean. Minak Elizondo sorosten igortzen zuen Ocaña bere aldetik enboskada baten helburu izan zen Zigan (otsailak 6a) sendo jardutera behartuta aurkituz.

Edur-ekaitza zela, Zumalakarregi Zigako setiora doa, Minaren hurbiltasuna zela eta Otsailaren 12an bertan behera utziz. Oraingoan aurkari biak ez dute elkar ikusten; ez, aldiz, martian (12) bataren eta bestearen tropek Larremiar mendian amorruz aurka arituz. Mina atxilotua izatetik eta porrot ikaragarria jasan izatetik mirariaz ihes egiten du baina azkenean ere Elizondoren setioa apurtzea lortzen du. Orduan, bere onetik aterata Lekaroz (martxoak 19a) erretzea agintzen du. Zumalakarregik, zuhurki erretiratuz, Etxarri - Aranatzeko goarnizioa ezustean harrapatzen du, tokiaz (martxoaren 19a), Gasteiz eta Iruñeko errege-bidean estrategikoa izanez, jabetuz. 1835eko apirilaren 8an, Espoz y Minak, gaixo eta ajetsu aurkituz, dimisioa aurkezten du. Aurreko egunena beste euskaldun ospetsu batek, Joseph Augustin Chaho-k bi hilabeteko bere "Nafarroarako bidaia"-ren ondoren lurralde karlista bertan behera uzten du.

IEZ

1835eko apirila - ekaina. Valdés, Guda Ministroa eta Iparreko Gudarostearen Buruzagi den Jeneral berriak, bere aurrekoen zori berbera ez izate aldera, herria hustea lekarkeen plan berri bat egiteari ekiten dio, eutsi ezin dioten gotortutako tokiak bertan behera utziz gudarostea berriz biltzen da, eta gobernuaren babes-marra Ebro-n ezartzen da. Ameskoatako (apirilaren 19-24) gudan bere tropak suntsituak izan ondoren buruzagi den jeneral berria ondorio horretara iristen da. Urte-egunotan, lord Elliot ordezkari ingelesaren bitartekotzaz, alde biak, guda honen ankertasun ikaragarria biguntzeko neurri jakin batzuk onartzera konprometituz, itun bat hitzartzen dute. Herria, apurka-apurka, karlisten eskutan erortzen da: Gernika eta Trebiño beste toki batzuen artean. Maiatzaren 15ean Zumalakarregik bere Kuartel Nagusia Lizarran ezartzen du eta 25ean Ordizia setiatzen du, bertako goarnizioak gogor eutsi izan arren. Orduan Espartero liberal zutabe batzuekin tokiari laguntzera doa.

Deskarga gainean kanpatuz (ekainaren 2a), Erasok bidea ikuskatzera bialdutako Bizkaiko lantzadunen destakamendu batek ustekabean soldadu liberalak harrapatzen dituzte. Hondamen kristinoa erabatekoa da. Ondoren bata bestearen atzean Ordizia, Tolosa, Bergara, Eibar, Otxandio eta Durango karlisten eskuetan erortzen dira. Behingoan, euskal lurralde ea osoak, hiriburuak izan ezik, gobernuaren eskuetatik ihes dagi. Hiritar-miliziak eta goarnizioak Donostian edota Bilbon babestuko dira. Baztan ekainaren 15ean hustua izango da. Carlos Maria Isidro-ren Kuartel Nagusia Bergarara aldatuko da.

IEZ

Bilboko lehenbiziko setioa. Zumalakarregiren heriotza. Herriaren okupazioa lortu ondoren, hurrengo helburua altxamenduari nazioarteko ospea emate aldera hiri baten konkista da. Durangon, Gorte bihurtuta, guda jarraitzeko gauzatu beharreko operazioaz eztabaidatzen da. Carlos Jaunak eta bere taldeak Bilboko setioari heldu nahi diote, bere kapitulazioaren bitartez frantziar jesapen sendo bat lor daitekeelako. Aipatutako irizpide hau Zumalakarregik militarki bideragarriagoa dela adierazten duen Gasteiz-ez eta Gaztelarako bideaz jabetzea nahiago izango lukeen iritziaz gainetik ezartzen da. 1835eko ekainaren 10ean, denborarik galdu gabe, Zumalakarregi Miravilla eta el Morro gainaz gain Lutxana, Banderak, Abando eta Deustuz jabetzen da. Hiribilduari 12an ohartaraziz, hurrengo egunean setioari hasiera ematen zaio.

15ean, Zumalakarregik hankan tiro bat hartzen du handik egun batzuetara ondorio hilgarria izanez. Erasok jarraitzen du operazioen agintean. 17an ibaian tropak dakartzaten ontzi batzuk sartzen ahalegintzen dira baina atzera egin beharra izango dute pasabidea harriz betetako gabarrek oztopatzen baitute. Setioak irauten duen bitartean, Zumalakarregi hainbat medikuk -Gerediaga, Gelos, Boloqui, Burguess- eta "Petrikillo" izeneko sanurratutzaileak zainduta, hiltzear dago. 30ean Portugaleten kristinoen goi-agintarien batzar batek -Latre, Espartero, Clemente, Oraá, etab.- goragoko aginduak ez betez, lehorrez, Bilbori laguntza ematen joatea erabakitzen dute. Uztailaren lehendabiziko egunean, Zumalakarregi hil zeneko aste betegarrenean, karlistek hesia kendu egiten dute. Armadaren buruzagi nagusi berria, Fernandez de Cordoba, Bilbon sartzen da. (4)

IEZ

Karlistek nola gudukatzen zuten. (1835). Hardman izaera ikusmindun teniente ingelesak aurka egitea otu zitzaion etsai honela deskribatzen du: "Los cuerpos francos carlistas eran más numerosos y mucho menos escrupulosos que los de los cristinos; de hecho tendían más a comportarse como bandidos. Eran de muchas clases: cada partida constaba de varios cientos de hombres, de ordinario oscilaban entre 200 y 1.000, y eran mandadas en la mayoría de los casos por jefes que, además de ser de carácter valiente y hasta temerario, se creían expertos militares; estas partidas, engrosadas con voluntarios y desertores y expulsadas por los cristinos de los lugares donde llevaban a cabo sus depredaciones, eran a veces convertidas por los carlistas en batallones regulares e integradas en su ejército.

Además de estos contingentes grandes, había otros menores, sobre todo de caballería, de 50 a 200 caballeros cada uno, que aparecían repentinamente en las aldeas donde no se les esperaba y ni siquiera se tenían noticias de su existencia, y, después de saquear a los infortunados habitantes, se las arreglaban, a marchas forzadas y gracias a su gran conocimiento del terreno, para eludir a las tropas enviadas contra ellos. A las patrullas volantes o guerrillas de gran movilidad no vale la pena mencionarlas, pues aunque merodeaban por casi todas las provincias españolas, se componían solamente de 10 a 20 hombres, generalmente campesinos armados; aunque se decían carlistas, eran desautorizados por éstos y fusilados como bandidos por las autoridades de la reina cuando caían en sus manos.

El arriero, indiferente al peligro, conduciendo por el camino sus mulas bien cargadas; el dragón solitario, portador de despachos militares; el rezagado exhausto; el oficial que, acompañado por un solo asistente, va a reunirse con su regimiento después de un breve permiso, resultado de una grave herida; éstas eran generalmente las víctimas en que se cebaban los volantes. [Hardman, Frederick: La guerra carlista vista por un inglés, "Temas de España", Taurus, 1967, pp. 34-351]". Politikari liberal ingeles batek, behar bada Claredon kondeak, herri etsai batetan izandako gudak dituen eragozpenez aritzean hauxe zioan:

"Para aquellos que no han estado en las provincias insurrectas es casi imposible el concebir una idea clara de las dificultades conque un ejército regular tiene que enfrentarse, en un país lleno de montañas, donde cada roca es una inaccesible fortaleza, donde las provisiones hay que encontrarlas y donde la población se compone de enemigos activos e inteligentes". Ernest Bois-le-Compte-k Essai historique sur les provinces basques... (Bordeaux, 1836) idazlanean hauxe adierazten du: "La guerrilla es su situación predilecta. Un navarro en guerrillas, con un fusil en la mano y vino en abundancia, se encuentra, puede decirse, en estado normal". Nafarroak, gudaren gailurrean, infanteriako 13 batailoi izango ditu bakoitza zortzi konpaniaduna. Urangak 1837an batailoi bakoitzak 800 toki izan zitzala erabaki zuen. Lau probintziek 1835ean hurrengo gizon eta zaldiak izan zituzten:

IEZ

Nafarroako Gidak: jaka grisa, praka zuriak, alpargatak, borla horiz hornitutako txapel gorria, kanana. Nafarroako lantzeroak: Borla zuridun txapel gorria, kapota grisa, banderatxo gorri eta horidun lantza. Nafar infanteriako Batailoiak: Txapel zuria, bosgarrenak izan ezik, urdina baitaroa.

IEZ

Bolondres alemanak

Schwarzemberg Printzea, Boos-Waldeck-eko Kondea, von Rappard (Guardiako hulanoen errejimenduko kapitaina), Bernardo de Plessen baroia, August von Goeben (prusiar infanteriako 24 errejimenduko tenientea), von Rhaden koronel baroia (prusiar Armadaren Ingeniarien Taldeburua), Félix Lichnowsky Printzea, Stolberg Printzea, von Vaerst diplomatikoa.

Bolondres portugesak

Konpainia bat. Madeirako Kondea (Miguel Jnaren. Armadako teniente jenerala).

Bolondres italiarrak

Mortarako Kondea (Estatu Nagusiko koronel ohia).

Bolondres ingelesak

Henningsen, kapitain ingelesa, karlisten gortean ingeles torien ordezkaria izan zen eta Zilegitasunaren eskuadroian parte hartu zuen. Merry koronelak British Legion de Lacy Evans-etik ihes egindakoez osatutako ingelesen talde baten burua izan zen. Ingelesa zen baita Hurguess zirujaua, Zumalakarregiri arreta egin zionetariko bat.

Legitimista frantziarrak

Carlos V-aren zerbitzutan. Rampeault-eko Kondea, Labarthie-ko Bizkondea, La Roquette-ko Markesa, Adrien de la Houssaye Koronela, Bourmont teniente koronela, Aubert ofiziala, Bezard Kapitaina, Barres du Morland-eko Bizkondea, Luis de Lamidor baroia, José de Lespinasse.

Atzerritar Legio Laguntzailea

Maria Cristinaren zerbitzutan ziren atzerritarren ihes egindakoez gehienbat osatuta egonez, Manuel Maria de Craywinkel-ek agindutako 450 gizonez eratuta zegoen. Bere kuartel nagusia Salinas de Lénizen zegoen.

1833ko Urriaren lehenbiziko egunetatik Donostiak bere nazio-milizia Joaquin Sagastiren agindupean eratu zuen. Bere eredua hiri garrantzitsuek jarraitu zuten. Gipuzkoako Aldundiak tropari laguntzeko zutabe bat eratzearekiko erabakia onartu zuen. Iruñeak azaroan milizia bat sortuko du eta Bizkaiko Aldundiak abenduan Antonio de Arana, Gabriel de Orbegozo y Miguel de Lizarra Jaunek parte hartuko duten Armamentu Batzorde baten agindupean ezarriko duen 200dik 300era bitarteko herritar kopurudun taldea sortu zuen. Gasteizen ere Valdesen aginduz Urangaren partidetatik, gaizki gotortutako, plaza aldeztearen helburuz abenduan sortu zen.

Eibarren 1834ko urtarrilaren 8an karlistek sartu izanaz geroztik milizia bat sortzearen beharrizana ikusiko du udalak berak. Hiri hau Jauregiren zutabean 180 gazte zituenaz eta 14tik 70 urtera bitarteko gizon guztiak eta baita "ehun heroina" ere armatu izanaz harrotzen zen. Elizako dorrean erresistentzia luze baten ondoren karlistengatik 1834ko Azaroaren 27an fusilatuak izan ziren Nafarroako Villafrancako 36 milizianoen kasuan bezalakoetan erreginarenganako leialtasuna hiritar batzuek garesti ordaindu zuten. Baina karlisten gorroto errukigabe guztia txapelgorriekin grinatzen zen, "peseteros" izendatzen ziren soldatadun aberkidez batez ere eratutako talde anitza. Alcalá Galiano-k (Historia de España, VII. p. 379) hauxe aipatzen zuen: "Siendo esta tropa de gente opuesta al modo de pensar de lo general de sus compatriotas, era mirada por ellos con odio acerbo y pagaba a sus aborrecedores con afectos iguales a los que era objeto, resultando de ahí que en la guerra cometía actos de violencia altamente vituperables". Euretatik 118 Urangaren Egunkariaren arabera, 1834ko martian armaz hil zituzten.

Armada espainiarrarekin ez zuten zori hobeagorik izan. Esparterok, bidelapurreria eta leporatzen zitzaizkien donauste-ekimen batzuk zigortze nahian euretatik 12, zotz eginez, fusilarazi egin zituen. (Gomecha, 1835ko abenduaren 13a). Errepresio gogor honen ondorioz txapelgorri askok taldea bertan behera utzi zuen eta beste batzuk etsaiarengana igaro ziren. 1835ean euskal tokirik garrantzitsuenak kapitulatu izatean miliziek hiribilduetan babestu ziren. Indar guzti hauek, 1835ean igorritako atzerritar legioekin batera, gudaroste okupatzaileari biziki lagundu zioten.

IEZ

1835eko maiatzaren 17an Espainiako Gorteek Aliantza Laukoitzaren Itunean aurreikusitako laguntza eskatzea erabakitzen dute. Ekainaren 19an gobernu ingelesak Lacy Evans-i Britainiar Legio bat eratzeko baimena ematen dio. Hilabete bereko 28an, Luis Felipe de Orleans frantsesen erregeak, Argelian zerbitzatzen zegoen Atzerritar Legioari Espainiara igarotzeko baimena ematen dio. Frantzian bolondres liberalen errolderatzea eskatzen da. Bietatik garrantzitsuena britainiarra izan zen.

"British Legion" izenekoa. Merzenario-tale honen osaketa Londresen Espainiako enbaxadorea zen Miguel Ricardo de Alavaren lanari esker izan zen. 1835eko ekainaren 10ean urte birako kontratudun penintsula patu zuten bolondresen erreklutatzea hasi zen. Berehala Londres, Manchester, Glasgow, Edimburgo eta Dublin bezalako erreinuko hiririk jendetsuenetan batez ere erreklutatutako lantzeroen hiru errejimendu, 3.000 artilleriako soldadu eta infanteriako 12 errejimenduz osatutako talde bat sortu zen. Talde honen aurrendari Evans, Barnard, Shaw eta Chichester zihoazen. Tropa, gehien bat abenturazalez osatutakoa zen, urte bereko uztailaren 2an bere patura joaten hasi zen (Santander eta Donostia) abuztuan lekualdaketari dagoeneko amaiera emanez. Urrian Gasteizen bilduko dira, atzean tifus, disenteria eta agian okin karlista baten pozoidura kriminalaren lana zitekeenaren ondorioz 1.500 lagun ingururen hilotzak utziz, hurrengo urteko apirilera arte bertan geldituz. Fernandez de Cordobaren planek porrot egin ondoren, legioa Donostiara bidaliko dute bertan 1837ko ekainean bere lizentziamendura arte borrokan arituz.

Frantziar Legioa. 1836ko urtarrilaren 13an Gasteiz-en sartu zen. Britainiarren antzeko xehetasunak zituzten 4.000 mertzenario inguruko taldea zen.

IEZ

Fernandez de Cordobaren porrota. Mendigorriatik Arlabanera. Zumalakarregi desagertzean alderdi karlistaren zatiketa hasten da, hondamendira eramango duen zatiketa: gorteak Gonzalez Moreno -Torrijosen heriotzaren arduradun militarra-, borrokalariek hobetsitako Eraso edo Maroto baino nahiago du. Mugimenduan zenbatezineko azpikeria eta foraltasunaren bidegabekeria kopuru handiaren erantzule den "ojalatero"-en alderdia nagusitzen hasten da. Karlista ospetsuaren heriotzak eragindako etsipena pertsonaia misteriotsu batek ere ustiatu zuen, Muñagorri eskribauak, foru interesak erregegaiarenak zirenekin banatu bitartez herriaren bakegintzarako bere plana urte-egun goiztiar haietarako dagoeneko hausnartuta baitzuen.

Gobernuak egitasmoa onartuz, beranduagora arte hala ere ez zitzaion biderik eman. Bestalde, liberalen eremuan ere agintea eskuz aldatu zen. Fernandez de Cordobak bere aginpidea Bilboko setioaz geroztik bere sarreraren zorioneko itzalpean hasten du. 1835eko uztailaren 16an, zoria, berriz ere, gudako borrokaldirik gorrienean -Mendigorriakoa- bere alde dago. Gonzalez Moreno-k 18.000 gizon inguruz modu kaskarrean erretiratu beharra izan zuen erregegaiak ozta-ozta ihes egitea lortuz. Hala ere, bere etsaiak, Marotok, Arrigorriagako ekimena izenekoan Esparteroren zutabea menderatzea lortu zuen. Gipuzkoan karlistek Hernanitik hurbil British Legion izenekoarekin duten lehenbiziko talkan atzera botatzen dituzte. Baina, Fernandez de Cordobak izandako lehendabiziko arrakasta gorabehera, herria biztanleen isilpeko babesa duten matxinoek kontrolatzen dute. Richardson ofizial britainiarrak hauxe idazten du: "Me percato a pesar del escaso tiempo transcurrido desde nuestra llegada, que los habitantes de Vitoria son mucho más carlistas que partidarios de la Reina".

1835eko abenduaren 10ean Ariñez-en (Araba) Cordobaren plan berrian aurreikusitako gogortze lanei hasiera eman zitzaien. Cordoba-k tartez tarte 60 gotorlekuz bat egingo zuen 250 kilometrodun gerrikoan karlistek giltzaperatzeko ustea zuen. Operazioen tokia Gasteiz izango zen, bere goarnizioak 20.000 gizon baino gehiago baitzituen. Fernandez de Cordobak matxinoek apurka-apurka Auñamendira eta itsas ertzera bultzatzen joatea nahi zuen. Urtarrilaren 3an Gasteizko txapelgorriak Elorriaga, Arkaute eta Ilarratza, Arabako hiriburuaren inguruetan, okupatzea lortzen du. Beraganako erabateko konfiantza izanez Arabako Villarreal-etik Agurain-era bitartean azaltzen den Arlaban-eko marra apurtzen saiatzen da. Urtarrilaren 16tik 19ra jeneral kristinoak Gasteizera atzeratu beharra eragiten dion borroka bat garatzen da, bertatik irten baitzuen Gipuzkoara sartu eta Oñati-z jabetzeko.

25ean Gebarako gaztelua hartzen ahalegintzen da baina Arlaban-eko sarraskiaren mendekua hartu gabe kikilduta atzera dagi. Jeneral "irudimentsua"-ren ahaleginak dagoeneko Iruñetik mugara arte otsaila erdirako heltzen zen blokeo-marra hipotetikora murriztuta gelditu ziren. Behin gotorlekuak ezarriz jada ez zuen jakin zer egin. Maiatzean Arlaban-etik Oñati-z jabetzeko gehiago ahalegindu zen, bere planak Egia-k eta Villarreal-ek, bigarrenez, zapuztuz. Apirilean Britainiar Legioa Donostiara aldatu zuen hiriari karlisten presioa lasaitzen laguntzeko (Aieteko borroka). Hondarribia berreskuratzeko porrot egindako ahalegin batek (uztaila 11) erabat bere onetik ateratzen du. Uztailaren 19an Fernandez de Cordobak dimisioa aurkezten du, urte betean alferreko ahaleginak egin ondoren.

IEZ

1836ko abuztuaren 13a. Erregina gobernatzailea, sarjentu progresista batzuek emandako eskuko kolpeagatik Granjan ezustean harrapatuz, 1812ko Konstituzioa berriz promulgatzen du. Berehala espainiar konstituzio bakarra tokiko foruen lekua betetzera etorriko da. Foru Aldundiak, beraz, deuseztatu egiten dira probintziako berriak izendatuz. Urriaren 15ean Errege Dekretu batek 1823ko probintzien ekonomia-politika jaurtzari buruzko Gorteen legea berrezartzen du.

IEZ

Bilboren bigarren setioa. 1836ko urriaren 23tik abenduaren 25era. Berriro ere agintari karlistek Bilbo-z jabetzeko beharrizan gorria sumatzen dute. Juan Bautista Erro, zientzia-gizon kutsudun euskaltzalea da, Carlos Maria Isidroren ministro unibertsala, enpresa horri berehalaxe heltzeko beharrizanaz Durangon batzartutako Batzorde karlista konbentzitzen duena. Horrela bada, urriaren 23an hiribilduaren inguruan zehar Gipuzkoako II. Batailoia, Bizkaiko I. eta V., gehi VI.aren zati bat, Nafarroako III. eta arabar eta aragoar konpainia batzuk, estrategikoki kokatzen dira. Azaroaren 2an hiribilduan Portugaletetik datorren gobernuaren azken laguntza sartuko da.

7an Egia, Desierto, Lutxana, Arriaga, Kaputxinoak, Banderak, San Mames eta Burtzeña-z jabetuko da ibaia txalupez egindako zubi bitartez itxiz. Bilbo hilabete bi inguru kanpoaldearekin komunikaziorik gabe izango da. Abenduaren hasieran baino ez da Esparteroren tropak inguruetara iritsita Egiarenarekin 5etik 16ra bitartean kontra egin eta karlistek atzera bota egin zituztena iragarriko. Gabon gauez, Esparterok, borrokaldi legorraren ondoren, matxinoek zapuztea lortzen du, Asua erreka igaro eta hiribilduan goizeko 9etan sartzen da. Lutxanako zubiaren erorketak mantxatar militarrari izen honen konde titulua eman zion.

IEZ

1837. Bai karlistak bai liberalek 1837an gudari amaiera ematerik izan zuten. Baina ez zuen bietatik inork egin. Cristinaren monarkia liberalak bere administrazio- eta ogasun-ezintasunari esker ekonomia krisialdian aurkitzen da. Moderatu eta progresisten arteko gatazka, armadaren interbentzionismoa eta gudaren hondamenarengatik bizienean jotako herriaren deiadarrek gobernu zentralean "impasse" politiko bat sortzen dute. Bai ikuspegi politikotik eta baita ikuspegi militarretik ere gobernutarren liskar eta ordenarik ezak, tropen matxinadei agindu kontraesankorrak gehitzeak euskal agintari leialek nahasketan eta samintasunean murgiltzen dituen guda-zelaian eragin jakinik izango du. Karlistei dagokienez, ekonomia baliabiderik ezak eta Bilboko setiorako porrota izango dira gudarosteak ezkortasunera eramango dituen etsipenari bide emango dietenak.

Irtenbiderik gabeko toki horretatik irteteko, agintari karlista gorenek penintsularen bihotzera bidaia bat egitea erabakitzen dute Madril konkistatzeko. Urte honetako lehenbiziko hilabeteak gogortze-lanak egiten ematen dira -Lizarra, Gebara, Larraga. Martian karlisten garaipenik entzutetsuenetariko bat izango da, hau da, Oriamendiko borroka, gipuzkoarren frontean gertatuz. 10ean, British Legion-ek Ametzegañako gainaz jabetzea lortu zuen Txoritokieta, Antondegi eta San Markos berreskuratzen ahaleginduz. Baja asko izan ondoren, karlistek borrokatutako tokian bertan gelditzea lortzen dute. Liberalek Astigarragatik Aietera arte okupatzen duten marrak Oriamendi erpintzat duen angelu bat osatzen du.

Karlistek, euren tokiak galtzearen beldur 100 bat kilometrotara zegoen Sebastian infante jaunari laguntza eskatzen diote. Azkeneko arrakastak zirela eta, 15ean Evans-ek berriz ekiten dio. Jauregik Oriamendiko gotorlekuaren aurka baioneta bidezko eraso oldarkorra gidatzen du, gotorlekuaz jabetzea lortuz. Sebastian infante jaunak egoki igorritako laguntzak garaipena bideratzen dute Oriamendi berreskuratuz. Arrakasta honekin karlisten morala sendotuta Errege-Espedizioa-ri so tropen atzeratzeari hasiera ematen zaio. Esparterok bereak Donostiara igortzen ditu karlisten erasotik hiri hori leunduz (apirilaren azkenetan). Matxinoen zati handi bat joan izanak eragindako hutsunea aprobetxatuz, Maiatzaren 24an Hernani hartzen du.

Hilabete honen 16an Lizarratik Errege Espedizioak irteten du. Armada karlistaren agintari gorenak une honetan dira: Sebastián infante Jauna, González Moreno buruzagi Jenerala, Joaquín Elío Estatu Nagusiko buruzagia, idazkari militarra, eta, Villarreal, lehen laguntzailea. Talde espediziogilea 17 batailoik, 1.000 zaldik eta 300 piezarik gabeko artillerok osatzen dute. Sei hilabete iraun zuen espedizio hau Gaztelara joan ondoren Aragoa eta Valencia-tik igaro zen. Herrian, Baskongada eta Nafarroako Kapitain Nagusi bezala Uranga gelditzen da Urnietan eta Hernani-n bost batailoi izanez. Liberalen aldetik, erreginaren gudarostearen gizaldra handi bat karlisten espedizioaren atzetik abiatzen da. Hala ere, gipuzkoar frontean, karlistek hainbat urtetan zehar izan dituzten toki batzuk galdu egingo dituzte. Maiatzaren 16an Oiartzun erortzen da, 17an Irun, 18an Hondarribi, 29an Andoain, baina eragozpen ekonomikoek alde bien mugimenduak gelditzen dituzte: ekainaren 4an Hernani okupatzen duen errejimendu eskoziarraren altxamenduak eztanda dagi gipuzkoar fronteko espainiar eta ingeles tropetara hedatuz.

Bere aldetik, Aldundi karlistak euretarrei hornidura eta ogia emateko ekidin ezinezko eragozpenak dituzte. Ekainaren erdi inguruan Britainiar Legioak herritik alde egiten du...Abuztuak eta Irailak monarkia liberalaren krisialdiaren gailurra adierazten dute; izaera orokordun espainiar jazoerei abuztuan gertatutako Gasteiz eta Iruñeko matxinadak gehitu behar zaizkie. Abuztuaren 17an Almansa-ren batailoiak eta Zurbano liberalaren gerrillariek arabar kapitaintzan indarrez sartuz Liborio Gonzalez Komandante Nagusi interinoa, Blan Royo kapitaina, Ramón López Lan-Talde Nagusiko burua eta beste militar batzuk eta Diego López Cano Ahaldun Nagusia, Manuel de Arandia Aldundiko kidea eta Jose de Aldama gasteiztar abokatua, "Boletín Oficial"-aren zuzendaria erail egiten dituzte. 26an beste matxinada batek eztanda egiten du, oraingoan Iruñean.

Erreinu zaharreko hiriburuaren goarnizioen "talde frankoek" Sarsfield eta Mendivil jeneralak hil egiten dituzte. Esparterok azaroan Leon Iriarte koronela, Pablo Barricart eta Nafarroako independentzia aldarrikatzen saiatzeagatik akusatuak diren 8 sarjentuek fusilarazi egingo ditu. Bitartean, Urangak Errioxarekin komunikazioetarako giltza den Peñacerrada eskuratzeko baliatzen da (uztailaren 24a). Irailaren 12an Errege-Espedizioa Madrilgo ateetara heltzen da. Maria Cristinak, espediziogileekin adostasunera heltzeko ahalegina egin izandakoa, orain euren eskaintzak arbuiatzen ditu. Egoera politikoa hiribildu eta gortean aldatu egin da eta jada ez du laguntzarik behar. Alferrik itxaron izatetik egun bira, gudaroste karlistak ezer lortu gabe atzera egiten dute. Etorrerako bidaia neketsuaren ondoren, On Karlosek auziko pertsona adimentsu guztiengan egonezin handia sortu zuen Artziniegako aldarrikapenarekin (urriaren 25a) hondamenezko espedizioa itxitzat ematen du. Harridura sortu zuen Zaratiegi eta Elio jeneralek Artzeniegan preso egin eta atxilotu izanak, Cabañas gudarako ministroak bere agintea galdu izanak, Villareal deportatua izanak eta González Moreno Armadako Estatu Nagusiko Agintaritzatik kendua zela ikusteak. Sebastian infante Jauna ere zoritxarrean erori zen. Agintarion ordez Negri-ko Kondea, Granada-ko Dukea eta Juan Echeverria apaiza lehen mailako aginteetara igoko dira. Funtsean, ari guztiak Arias Tejeiroren esku daude.

Espedizioak ez zuen "divisiones, rencillas, envidias y una siembra de bajas pasiones que iban a granar y madurar en los fusilamientos trágicos de Estella y el traidor abrazo de Bergara (Oyarzun: Historia del..., p. 118)." baino beste fruiturik erakartzen. Beraz, karlismoaren azken deskonposaketa hasia zen. Esparru militarra utziz 1837a urte garrantzitsua zena ere ikusi dezakegu, amaigabea zen liskar horren azkena zein zen, neurri batera arte behintzat, aldez aurretik ezartzen digulako. Urte hasieran Mencos-ek Muñagorriri Torento-ko kondearekin elkarrizketa bideratzen dio. Bakea eta Foruak ikurra azaltzearekiko Berastegiren eskribauaren egitasmo zahar bat zen. Otsailaren 3an, E.A. batek Bizkaiko, Arabako eta Gipuzkoako Foru Aldundiak berrezartzen ditu; indar okupatzaileei agintaritza legitimoak eraginkortasun handiagoa izango dienaren zalantzarik ez dago zeren "por su prestigio y simpatías, hallará más fácilmente los recursos necesarios para proveer a los importantes objetos que en el día están cometidos con preferencia a su cargo... (otsailaren 23ko E.A. Bizkaitar agintaritzari zuzendutakoa)".

Neurria, gainontzekoarengatik, aldi baterakoa besterik ez zen "hasta que las circunstancias den lugar a que se puedan hacer otras elecciones en debida forma". Espartero, maiatzaren erdi aldera Muñagorrirekin egoten saiatzen da. Muñagorrik Donostiako agintariei bere plana garatzeko beharrezko baldintzak oraindik ez direla eman jakinarazten die. 19an Esparterok Hernanin armak utzi zitzatenei graduak zaindu eta barkamena emateaz gain herriaren foruak zainduko zituenaren hitza emanez aldarrikapen paradoxiko bat adierazten du -paradoxikoa zeren foruak jada ezabatuta zeuden Granjako Matxinadatik. Aldarrikapen honek gertaerengatik zentzatutako herriarengan deigarri izateko indarrik ea izan bazuen ere, ez zen horrela gertatu alderdi progresistaren esparruetan non urduri bizia sortu zuen.

Eco del Comercio, Donostian entzute handia zuen egunkari progresistak, jeneralaren hitza indargabetu egin zuen eta, baita joera bietako liberalek herriko milaka urteko erakundeek aldizka aldeztu eta aurre egin zioten eztabaida samina sortu ere. Gobernuari buruz, unean uneko gertaera politikoen arabera, bere jarrera zalantzazkoa izan zen. Ekainaren hasieran eszena politikoan karlisten dramaren azkenaren pertsonai funtsezkotariko bat agertzen da. Hilaren 4an gobernazioko ministroarengandik eginkizun bat jasotzen duen Eugenio de Aviraneta. Baionatik, Barojak hilezkortutako norbanako misteriotsu hau, karlisten esparruko planek jakiteaz arduratuko da... Ekainaren 28an 1837ko Konstituzio progresista argitaratuko da. Ez da 1812ko karta zaharra berrituta aurkeztea baino besterik. Esparterok bere oraintsuko aldarrikapenean bermatzen zituen Foruak, berriro ere suntsituak ziren.

IEZ

Bakea eta Foruak. Muñagorriren lehenbiziko ahalegina. 1833a karlisten desmoralizazioaren zeinupean hasten da. Errege-Espedizioaren porrotaren ondoren, potentzia zentralek Carlos Maria Isidro-ri laguntza emateari utzi egiten die. Herriak, eremu liberalean eta baita eremu karlistan ere, zergengatik biluzia eta baita guda aroan ohikoak diren harraparitzengatik ere, biziki bakea nahi du. Euskal liberalek eta kristinoek ere. Okupazio indarrek gidatzen dituzten jeneralek gobernuak zor dizkien kopuruak -gobernuaren kaudimenik eza kronikoa da- itxaroten dauden bitartean aurrerakinak lortze aldera kantonatuta dauden tokietako udalei estortsio egiten diete. 1838. urtean, O'Donnell jeneralak Donostiako agintari ultraliberalek fusilatzearekin mehatxatu zituen.

Eremu militarrari dagokionez, karlistek, herriaren gehiena okupatzen jarraitzen dute, hiriburuak izan ezik baina beraien borrokarako lehiarik ezak, eta, batez ere, Guergué, Estatu Nagusiko agintari berriaren gaitasunik ezak gudaroste karlista defentsarako jarrera soila hartzera baino ez darama. Gudaroste liberala, bere aldetik, ezer gutxi gehiago eskaintzeko du. Bereohiko gaitasunik ezari, baliabiderik eza kronikoa gehitu behar zaio eta ondorioz aurrerapenek interesik doi-doi dute [otsailaren 2an, adibidez, Esparterok Balmaseda husten du bere goarnizioaren mantenuari eutsi ezin izatearren]. Karlisten ekimenek Negri-ko kondea (martxoaren 14a) bezalako porrotetan amaitzen dira. Nabaria da, beraz, erregegaiaren zioa guda-zelaian inoiz ezin erabaki zitekeena. Egoera horretan, Muñagorrik, armatutako 300 gizonez, Berastegin gogoan luzaroan izan zuen Bake eta Foruak egitasmoa (apirilaren 18a) botatzen du. Bere aldarrikapenean euskaldunei Foruen zioa erregegaiarenarengandik banatu eta foru-erakundeen iraupenaren bitartez agintari berriak onartzea eskatzen die. "La alocución -adierazten du Egaña kristinoak- contenía ideas que podrían sin duda calificarse de subversivas del orden político establecido en la monarquía si su autor no se sirviera de ellas para combatir la causa de la rebelión..." Muñagorriren aldarrikapenak karlisten eta baita gobernuaren eremuetan ere zalaparta handia sortzen du.

Maiatzean karlisten eremuan eztanda egiten dute lehen men ez egiteek. 7. egunaz idaztean hauxe dio Urangak bere Egunkarian: "En Estella continúa el rumor de insubordinación en el 5.° y muchos mueras a la Junta y que se les pague. Todos los demás batallones están lo mismo y algunas compañías han pretendido venir a Estella con el mismo objeto" Ordenarik ezak 6tik aurrerako egunetan irauten du. 10ean -Zaratiegiri hasitako prozesuarekin bat etorriz- obedientziarik gabekoek Batzordea batzartzen zen etxea arpilatu zuten. 21ean matxinada Oñatira hedatzen da aurretiaz Andoainen zalapartak izanez. Gudariek Batzordearen eta ojalatero edota errege-taldearen aurka galdatzen dute. On Karlosek aztoratuta Maroto erretserbatik ateraz Errege Koartelera joatea eskatzen dio.

Bitartean, Muñagorri, zalapartak ihes egiteetan ez gauzatuz, muga igarotzera behartuta dago. Baionan Vicente Gonzalez Arnaok burutu eta euskal lurralde bakoitzeko ordezkari batez osatutako Batzordea eratzen da: Marqués de Alameda Arabatik, Pascual de Uhagón Bizkaitik, Villafuertes-ko Kondea Gipuzkoatik eta Bidarte Nafarroatik. Hauxe izango zen sedizioaren ariak mugitzeko Muñagorriren tresna... Baina gobernuak zuen Espainiako kontsula Batzordean sartu zedinaren nahiak kudeaketa geldiarazi egingo du erakartzeko ahalegina egin nahi zituenen konfiantzarik eza sortaraziz. Bestalde, ez da erabat argia ez eta aho batekoa ere herriko sektore liberalen iritzia. Progresistak eta moderatuek dagozkien jarreretan gogortu egingo dira:

Lehenengoek Muñagorriren asmoa aurkakotu egingo dute, euskal Foru zaharren aurkakoa dela argi eta garbi erakutsiz eta bigarrenek baldintzarik gabe alde jarriko zaizkio, alderdi liberal foruzalea izango dena, lehen aldiz, aurreikusiz. Bai Nafarroako Aldundia eta baita Gipuzkoakoa ere jatorrizko mugimendu abolizionistaren, argi eta garbi, buru izango dira. Gobernu liberala, bitartean, ur bitara dabil, hitza eman baina konprometitu gabe, herrian, estraofizialki, Gorteak bere garaian gezurtatu egingo dituzten proposamen batzuk eutsi araziz. Ustelkeriaren eta eroskeriaren, iruzurraren eta eskularru zuriaren jokoan dabiltza, lehen aldiz arrakasta eman dion bakarra dena.

IEZ

Muñagorriren dramaren bigarren ekitaldia: Madrilek erabaki du. 1838ko ekainaren 25ean, Peñacerrada-ko karlisten porrota izatetik bi egunetara, Maroto gudaroste karlistaren Estatu Nagusiko Buruzagi izendatua da. Marotoren aukera egitean, On Karlosek "transicionista" izeneko alderdiaren alde jarduten du, "obispos" edo ojalatero izenekoen -izen hau arazo guztiak Zeruak konpontzeko begira egonagatik jasan zuten- presio-taldea alde batera utziz; guda irabazteko, adib. beltzen eta errealista epelen aurkako zorroztasuna, Jainkoaren babesa, Nekeen Ama garbiaren babesa, fraideen otoia eta lekaime mirarigileen otoitza...baino ez zela behar esaten zuten.

Marotoren aurkako presio-taldean Leon-go Gotzainak, Frai Domingo-k, A. Larraga-k, Echeverria-k, Arias Teijeiro-k, Labandero-k eta Montero-k militatzen zuten Garcia Moreno, Guergue, Sanz eta Cabrera jeneralek lagunduta. Bere alde Elio, Zaratiegui, Gomez, Urbiztondo, Villarreal, P. Cirilo Ramirez de la Piscina, Erro eta On Sebastian infantea zeuzkan. Talde biak elkarri gorroto gorria diotenez etsaiak orain erabiliko dituen gezi maltzurrentzako itu ezin hobea izango da. Euretariko bat, urte honen amaierara arte babestutakoa, "empresa Muñagorri" izango da. Buruzagi honen ahalegin zintzo eta heroikoetatik at, "empresa Muñagorri" izango da karlisten kausa barru-barrutik zapuzteko liberalen inteligentzia-zerbitzuak zinismoz erabiliko duen tresna. Une bat bada (uztaila) Berastegiren eskribauaren enpresa Europan ospetsu egiten dena.

Bidasoaren mugakide diren herrietatik etengabeko ekimena darabil: herrian zehar narotasunez diren aldarrikapenak idazten ditu, buruzagi karlista batzuekin harremana du eta baita Gipuzkoako eragin handiko elementu batzuekin ere, Lord Hay-rekin eta frantziar gudarosteko Nogues eta Harispe baigorriarrarekin harremanetan jartzen da, euskal ofizialez, administrazioz eta Estatu Nagusi etab.-ez hornitutako batailoi bi eratzea lortzen du. Baina, beti, une erabakigarrietan, agindutako laguntza falta zaio. Alde batetik gobernuaren larregizko "babes"-a, bestetik toki agintari kristinoen axolagabetasuna eta Donostiako udaletxearen etsai jeloskorrak, urrats erabakigarria ematea eragotzi egiten die.

Gauzak horretara, itxaronaldia luzatu egiten da ekimenik hoberenak ugertuz; azaroaren 11, muga zeharkatzeko gobernuaren baimena jasotzen du baina Gipuzkoako komandante jeneralak eragotzi egiten dio. Azkenean abenduaren 1ean dagi Lastaloako zelaian ezarriz, San Martzial mendiaren pean. Baina, ea berehala, gobernuak bere zorira uzten du. urtarrilaren hasierako E.A. batek Baionako Batzordea desegin egiten du enpresako zuzendaritza Baionan Espainiako kontsulari aginduz. Orduan, ingelesak ere Muñagorri bertan behera utziko dute. Eta Madrilek oraingoan zerbait hobea lortu du, Forurik gabeko Bakearen gizona, Maroto, eta tresna berebiziko bat, Aviraneta. Azken hau Baionan hasi zen lanean geroztik Hernaniko marrara igaroz. Gipuzkoan bere laguntzailerik garrantzitsuenak Lorenzo de Altzate Donostiako Udal-idazkaria, Eustasio Amilibia lurraldeko buruzagi politikoa, Ignazio Goikoetxea Hernaniko Alkatea, karlista-eremuan bizi zen Mariano de Arizmendi, eta beste gizaki batzuk izan ziren.

Euren bitartez eta zelatari-sare baten bitartez isiltasunak eta konfidentziak erostea lortu zuen karlisten arteko buruzagien artean konfiantzarik eza sortu eta "alderdi biak" banatzen zituen eragozpena handituz. Adimenez eta ausardiaz erregaiaren beraren gerizpean isilmandatari bat jartzea lortu zuen: Jose Garcia Orejon. 1839ko Urtarrilaren 15ean bere lanak lehendabiziko kimua ematen du: Marotok Espartero jeneralaren laguntzailearekin hitz egiten du, aurrerantzean mezuak trukatuko zituzten gakoak ezarriz. Otsailaren 18an kimu hau bikaintasunez heldu egiten da: Marotok Lizarran, aurretiazko inolako prozedurarik gabe, Guergue, Garcia eta Pablo Sanz, Carmona brigadierra eta Uriz intendentea fusilarazi egiten ditu. Hiru egun geroago, Baionan Espainiako kontsulak Muñagorriren taldearen deuseztatzea agintzen du.

IEZ

Traizioaren mugan. Maroto murtziar jeneralak egin zuen bezala ahalkeizun misteriotsuz inguratuta pertsona ospetsu gutxik utzi dute Historiaren esparrua. Ez bere historiografoek ez bere Vindicaciones-ek ez dute zalantzarik argitu, aierurik uxatu ez bere jarrerarekiko bazter ilunak argitzerik lortu. Oyarzun-ek baieztatzen duen lez Bergarako traiziora zuzenean bide egin zuen? ala Piralak ikusi omen duen bezala etsaien irainengatik eta baliabiderik ezagatik jazarrita etsi izatera behartuta omen zen? Jakitea, ezina. On Karlosek 1838an agintea eman zionean, J.I. del Burgok dionez hain zuen gudarostea berregitea lortu ze "que a comienzos de 1839 las fuerzas carlistas habían recuperado su moral y su eficacia". "Nadie - Del Burgo-k dio- podía sospechar que el final de la guerra se hallaba próximo". Hilabete batzuk geroago gudaroste hori Esparteroren indarrekin liskar serio batera iritsi gabe erroiztu egiten da.

Bere jeneralik garrantzitsuenak fusilatuak dira. Batek ez daki Carlos Maria Isidrori buruz zer oldoztu Maroto Otsailaren 21ean traidoretzat jo eta 25ean atzera egiten baitu, ministro berriak izendatuz eta jeneralaren etsaiak atzerriratu eta Zaratiegi eta Elio aske jarriz. Gertaera hauek ustiatuz etsaia erasotzen hasten da: Gamarran karlisten porrota (maiatzaren 14a), Muñagorrik muga zeharkatzen du eta aldi baterako Urdax-eko gotorlekuaz jabetzen da (maiatzaren 19a). Esparterok Balmaseda hartzen du (maiatzaren 29a) horretara Bilbo eta Gasteiz-ekin komunikazioa zabalduz. Marotok orduan Frantziako gobernuaren parte hartzea kudeatzen du (maiatzaren 22a) eta emaitzak asebetetzen ez dutenez ingelesen bitartekotza aurkitzen du (uztailaren 20a). Espartero, bere kidearen maneiuengatik interesatuta, Muñagorri lazkeriaz baztertzen du, eta behingoan iritsiko zaizkiona dakien etsaiaren zelaiko proposamenei so dago. Bitartean, eraso diplomatikoari militarra gehituz, Urkiolako San Antonio-z jabetzen da, karlistei berriz ere atzera eginaraziz (uztailaren20a).

Uztailaren 29an Lord Hay-k Marotoren proposamenak Esparteroren ardurapean uzten ditu. Kudeaketa eta negoziazio horiek, Marotoren aurka toki ugaritan -Bera, Lesaka, Urdax- altxatzen diren armada karlistara heltzen dira. Karlismoaren baitan hirugarren alderdi bat sortzen da: marotisten zati bat euren maneiu zakarretatik banatu egiten dira. Zaratiegi eta Elio jeneralek nafar gudarostearen aitzinean behin apostolikoekin egin ondoren Marotorekin eteten dute. Abuztuaren 6 inguruan gipuzkoar dibisioko buruzagi batzuk independentziaren ordez On Karlosen ziotik banatzeko gertu Muñagorrirengana doaz (Egaña: Ensayo..., 119-121 orr.). Liberalen aurrerapenak jarraitu arren, On Karlosek abuztuaren 19an Maroto bere karguan berresten du. 22an Espartero Durangon sartzen da; egun batzuk geroago karlisten buruzagi-jeneralarekin harremanak izango dira, ondoren, dagokien komandante jeneralei aurretiaz galdetuz, honek erregegaiari etsaiarekin negoziatzeko duen asmoa jakinaraztea erabakiz. Abuztuaren 25ean On Karlos, Marotoren erabakiaren ondorioz deitutako gatazkako goi kargu militar eta zibilen Elgetako batzarrera doa.

Abandonatuta ikustean, inguruetan diren "kasualitatea bailitzan bezala", gipuzkoar, bizkaitar eta gaztelar batailoi batzuei hitzaldia zuzentzen die, jarrera hotza jasoz. Bere asmoak euskaraz berresan arazi ondoren, tropa Marotori goraka hasi zitzaion Pakea, Pakea erantzunez. On Karlosek orduan Lekunberrira ihesean ekiten dio. Hurrengo egunean hitzarmen baten oinarriak zehazteko buruzagi militar bien arteko elkarrizketa izango den Abadianoko batzarra ospatzen da. Baina bizkaitar, gipuzkoar eta baita gaztelar dibisio karlisten buruzagiek Esparterok proposatu eta Marotok onartzen duen artikulua izenpetzeari uko egiten die: Foruak berretsi egiten dira nazioko lege eta erakundeekin bateragarri izan ditzan neurrian. Negoziazioak etenda, Marotok On Karlos-i barkamena eskatzen dio (abuztuaren 27a) eta kristinoen aurka bere tropak mugitu araztea agintzen du. Simon de la Torre Bizkaiko dibisio karlistako komandanteak agindua ez du betetzen gatazkaren amaia erabakiz. Hurrengo egunean, Marotok Bergaran ospatu beharreko hitzarmena onartu egiten du, Simon de la Torreren itsaspen bakarra izanez.

IEZ

Nafarroa: 13 batailoi

Gipuzkoa: 8 batailoi

Bizkaia: 8 batailoi

Araba: 6 batailoi

Kantabria: 2 batailoi

Gaztela: 6 batailoi

Zulatzaileak: 1 batailoi bakarra

Elbarriak: 4 batailoi

Artilleria: 2 batailoi

Errege Bolondresak: 1 batailoi bakarra

Ohorezko Zaintzarako Konpainia bat

Infanteria-zerbitzuan desmuntatutako eskuadroiak: 4

Batzordeen Konpainia: 4

Zaldundiko 4 eskuadroi (Nafarroa)

Eskuadroi 1 (Gipuzkoa)

Zaldunen eskuadroi 1 (Araba)

4 eskuadroi (Gaztela)

Ohorezko Zaintza. Corps Zaintzarako atal bat

Guztira: 28.792 infante eta 1.417 zaldi.

Gordekinak: gudarosteko ofizialen agintepeko Gipuzkoa eta Bizkaia Terzioak

Gainera: 4 bolbora fabrika, kanoien galdategia, 3 arma fabrika, zaldiz ibiltzeko jarlekuen fabrika 1, ospitale batzuk, Osasun Militarrerako Talde bat, Oñatin Artilleria Ikastetxe bat, Injinerutza Ikastetxe bat Arrasaten , setiorako bateriadun tren oso bat eta kanpaina bateria ugari. Erreferentzia: Bonilla: La guerre civile en Espagne, Bayona, 1875, 47-49 orr.

IEZ

Etsaitasunen etetea Maroto Jeneralaren bando baten bitartez 1839ko abuztuaren 30ean iragartzen da. Hurrengo egunean marotiar buruzagi garrantzitsuenak gudari amaiera ematen dion hitzarmena izenpetzen dute. Ikusi BERGARAKO HITZARMENA. Foruen "emakida edo aldaketa " espainiar Gorteei Espartero gomendatzera konprometitu dela, Gorteen borondate onaren pean gelditzen da. Irailaren 3an Bizkaiko probintzia-Aldundia Durangora aldatzen da Aretxabala komandante jeneralarekin foruen berreskuratzeari ekiteko hartu beharreko neurriez hitz egiteko batzartzera. Neurriak premiazkoak dira Elorrion armak utzi nahi ez dituzten bizkaitar 8 batailoi oraindik egon daudelako. Hilaren 4an Dallo abadea eta bere gizonak Bergarako Hitzarmenari helduz herrian makurtzen dira.

10ean Aldundi nafarrak dagoeneko "el invicto general, Duque de la Victoria (Espartero), se ha hecho un mediador entre el gobierno y las provincias, para la concesión o modificación de sus antiguos fueros y libertades..." adieraziz partidak desegin daitezela eskatuz mintzatzen da. On Karlosek orduan borroka jarraitzeari uko egiten dio; 14ean Dantxarineatik muga zeharkatzen du fidelak izaten jarraitzen duten arabar eta nafar batailoiekin. 25ean, Euskal Herrian azken karlisten tokia den Gebarako gazteluak amore ematen du. Bergarako hitzarmenari helduz milaka euskaldun euren etxeetara itzultzen dira, asko Kubara edo Filipinasera doaz eta aita santuen edota Napoles edo Cerdeñako gudarosteetan sartzen dira. Batzuek, gudak behin betiko markatu dituenak, bizitza zibil soilaren monotoniari uko egiten diote eta Frantziako Atzerritar Legioan engaiatzen dira, Argentinako guda zibiletan borrokatzen dute, uruguaitar bederatzi urtekoan, Ipar Ameriketara kanporatzen dira... Balmasedako ahaleginak porrot egin ondoren (1840ko ekaina), 1839ko abuztutik aurrera On Karlosen zioaren zamari bakarrik eutsi zion Katalunian ere guda amaitu egiten da.

IEZ

1839ko irailetik aurrera herriaren bizitza politikoan etengabeko urduritasun aldia hasiko da, setio egoeran eta tropa anitzez okupatuta bere begiak, iritzi berez, Espainiako Gorteetara bideratzen ditu, euskal Foruen gai garrantzitsua bertan erabakiko baita. Herria zatituta dago; gutxi batzuk, donostiar eta nafarren progresismoa, estatu-arteko mugetan behingoz aduanak ezarri eta insakulazio sistema zaharkitua zuzeneko hautaketagatik ordeztua izatea ikustearen zain daude (jakina, zensitarioa).

Arabarrak eta bizkaitarrak nabarmentzen diren lau lurraldeetako moderatuz eta karlistez osatutako ikaragarrizko gehiengoak, Batzarrak eurak izendatutako batzordeen bitartez nolabaiteko aldaketak ezarri dakiezanaren kaltetan gabe erakunde zaharrek errespetatuak izan daitezela diote. Urriaren 25eko legeak, azkenean, eztabaidatuak diren foruok berretsi egiten ditu eta "sin perjuicio de la unidad constitucional de la Monarquía" formula sartzen du. Legearen bigarren artikuluan Erreinuaren Konstituzio nagusiarekin bateragarri egin ditzaten foruen aldaketa bat ezinbestekotzat jotzen da. Baina "moderatuen erako" irtenbide bat izan zitekeena foru-multzoan zabaldutako lehenbiziko pitzatua izatera iritsiko da, batez ere matxinatutako jeneral batek, Esparterok, Maria Cristina espainiar politikaren lema askatzera derrigortu zuen (1840ko urriaren 12an) unetik bertatik era arriskutsuan zabaltzen hasiko den pitzatua izanik. Erregetza militarra Korregidoraren -orain Buruzagi Politikoa- eta Aldundien arteko haserrealdiz hasten da.

Abenduaren 15ean behin-behineko dekretu batek aduana nafarrak Auñamendira daramatza. 1841ko urtarrilaren 5ean E.A. batek Gobernuaren dekretu, agindu eta legeei "pase forala" kentzen die. Apirilaren 23an Araban, Gipuzkoan eta Bizkaian -Nafarroan ez zen 1836an ezeztatutako Foru Aldundia berrezarri- probintzia-Aldundiak berrezartzen dira. Aldaketa horiek guztiak zegokien probintzietako ordezkariei aldez aurretik entzun ondoren egin beharra zegoela azaltzen zuen 1839ko urriaren 25eko legea inola ere aintzat hartu gabe egiten dira. Lurraldeei entzungor egin zitzaien, Nafarroan izan ezik -bere Aldundiak Gobernuaren nahiak mantsotasunez bete zituelako (1841eko abuztuaren 16ko hitzartutako legea)-, aldaketetarako Batzorderik ez zen eratu. 1841eko urrian Arabak, Gipuzkoak eta Bizkaiak O'Donnell-ek Iruñean hasitako Esparteroren aurkako matxinada moderatua onetsi zuten. Matxinada menderatuz -Muñagorrik bere bizia galdu izan zuen bertan- Esparterok abagunea Foruak behin betiko ezabatzeko ustiatzen du (urriaren 29a) Bergaran foruen iraupena bermatzearen hitza eman arren.

Erasoa oraingoan zuzena izan zen: Julian de Luna Bizkaiko buruzagi politikoak 1842ko uztailaren 1ean emandako hitzaldian esaldi batzuk aipatu zituen euren bizitza-luzapenaren eraginez topiko bihurtu direnak. Foruak, esan zuen "sólo han servido para vincular el mando y la riqueza en unos cuantos oligarcas; para conservar a Vizcaya como Provincia francesa y foco de enemistad y de injustas guerras con las hermanas las Provincias de España; para agobiar a los pueblos con deudas inmensas y perennes..." 1843ko ekainean Erregearen aurkako Matxinada berri batek, emankorra oraingoan, herriaren gehiengo foruzaleei itxaropena bihurtzen die, erregimen berriaren eskutik Esparterok dekretatutakoren baliogabetzea lortuko zenaren zain egonez. Alferrik.

Orduan Bizkaiko Aldundiak, Arabak eta Gipuzkoak herriaren jatorrizko sistema berrezarri zedin Gobernuari aurkeztutako gorajotzea onetsiz, Isabel II-ari egindako adierazpen baten "que tales y tales desaires han producido la desconfianza, la división, el despecho. Ha reaparecido -agrega- el bando antiguo carlista y se ha presentado con su estandarte reaccionario y feroz" ohartarazten dio (1843ko abenduaren 1a). Agiri hori, nahiz eta estalitako mehatxutzat jo izango den arren, egia da: garai batetik hona, On Karlosen eta bere aldekoen azpijoko jakin batzuk, herriaren nahigabea handituz doanez, ongarriztatutako eremua aurkitu dezakete... 1844ko uztailaren 4an, E.D. batek foru sistema neurri baten berrezarri egiten du.

IEZ