Kontzeptua

Herrien Erabaki Askearen Eskubidea

1966ko EZPNI, 1. artikulua.

"1. Herri guztiek2 dute erabaki askearen eskubidea. Honen bitartez, bere izaera politikoa askatasunez ezartzen dute eta bere garapen ekonomiko, sozial eta kulturala egokitzen dute".

"2. Bere helburuak lortzeko herri guztiak askatasun osoz beren ondare eta baliabide naturalez balia daitezke, nazioarteko lankidetza ekonomikotik eratortzen diren betebeharren kalterik gabe, elkarrenganako onura printzipioan oinarrituz baita nazioarteko zuzenbidean ere. Inolaz ere ezin zaio herri bati berezko biziraupenerako baliabideez gabetu".

"3. Itun honetan sinatzen duten Estatu Kideek, baita lurralde ez autonomoak eta fideikomiso egoeran dauden lurraldeak hornitzeko erantzukizuna dutenek ere, autodeterminazio-eskubidea sustatuko dute, eta eskubide hori errespetatuko dute Nazio Batuen Gutunetako xedapenei jarraiki" 3. (Itzulpen moldatua gaztelaniatik).

Nazioarteko Zuzenbideen printzipioen deklarazioa. 2625 Ebazpena. (XXV) Nazio Batuen Erakundearen Asanblada Orokorra, 1970eko urriak 24

""1. Honako printzipioak aldarrikatzen ditu soilik:

(...) Eskubide-berdintasunaren eta herrien autodeterminazio printzipioa.

(...) Estatu independente eta subirano bat ezartzea, estatu independente batekin libreki elkartzea edo bertan integratzea, eta herri batek beste edonolako egoera politiko bat hartzea, libreki erabakita, modu horiek guztiak ditu herri horrek determinazio librerako eskubidea erabiltzeko.

(...) Estatu orok herrien autodeterminazio-eskubidea, askatasun-eskubidea eta independentzia-eskubidea urratuko duen edozein indarkeriazko neurri erabiltzeari uko egin behar dio....

(...) kolonia bateko lurraldeak edo bestelako lurralde ez autonomo batek, Gutunaren arabera, bestelako izaera juridikoa eta bereizia dauka hura hornitzen duen estatuaren lurraldearekin alderatuta; eta izaera juridiko ezberdin eta bereizi hori, hala mantenduko da, harik eta koloniako edo lurralde ez autonomoko herriak, Gutunari jarraiki, autodeterminazio-eskubidea betetzen duen arte eta, bereziki, hartako helburu eta printzipioen arabera" (Itzulpen moldatua gaztelaniatik).

Goi-komisarioen Bulegoaren dokumentazioaren arabera, 12. ohar orokor bat ageri da aipatutako lehen artikuluari eta hura aplikatzeari dagokionez. Ohar hori NBEn Giza Eskubideen Batzordetik (1984ko 21. saioa) eratortzen da eta Nazioarteko Justizia Auzitegiaren erabaki askeari buruzko (Ekialdeko Timorreko auzian) jurisprudentzia berrienak berresten du. Aipatu auzi hori geroago aztertuko da.

Aipatutako 12. oharraren arabera, Nazio Batuen Gutuneko helburu eta printzipioen arabera aldarrikatzen den eskubide bat da, hain justu. Eskubide horrek

"garrantzi berezia dauka, izan ere, hura betetzea ezinbestekoa baldintza da norbanako giza eskubideak modu eraginkorrean bermatu eta betetzeko eta eskubide horiek sustatu eta sendotzeko. Hori dela eta, estatuek autodeterminazio-eskubidea zuzenbide positiboko xedapen batean barneratu dute bi itunetan, xedapen horretako lehen artikuluan hain zuzen, tresna horietan eta aurrekoetan aitortutako gainerako eskubideetatik aparte" (Itzulpen moldatua gaztelaniatik).

Alderdi hori funtsezkoa da, izan ere, erabaki askearen printzipioa eta eskubidea bera aztertzea eskatzen du, Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Itunean jasotzen diren eta, horrenbestez, Goi-komisarioek kontrolatzen eta babesten dituen bestelako funtsezko eskubide batzuekin lotuta, Espainian sistematikoki jazotzen ari diren beste egoera batzuk kontuan hartuta. Hau da, erabaki askearen eskubideak askoz ere indar eta legitimazio gehiago hartzen du, baldin eta Espainian funtsezko eskubide jakin batzuk baldintzaturik daudela (EZPNI nahiz Konstituzioa bera urratuz, eta Zuzenbide Estatua ere urratuz) frogatzeko beharrezkoak diren funtsezko datuak eman ahal badira. Horri dagokionez Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Itunean4 jasotzen diren oinarrizko agindu eta eskubideak nabarmendu behar dira:

  1. 2. artikulua: indibiduoak ez baztertzea
  2. 2. artikuluko 3. atala: baliabide eraginkor baterako eskubidea
  3. 4. artikulua: eskubide-murrizketen legezko arrazoiak egoera berezitan.
  4. 5. artikulua: Estatu baten oinarrizko eskubideen ukiezintasun printzipioa.
  5. 7. artikulua: torturaren debekua.
  6. 9. artikulua, 14. artikuluko 7. atala eta 15. artikulua: askatasun eta segurtasun pertsonalak. Legezkotasun penalaren printzipioa eta prozesu penalari datxezkion bermeak. Zehatze-xedapenen atzeraezintasuna5.
  7. 19. artikulua: Iritzi- adierazpen- eta informazio-askatasuna.
  8. 25. artikulua: parte hartze politikoaren eskubidea (boto emateko eskubide aktibo nahiz pasiboa).
  9. 26. artikulua: Bazterkeriarik eza (bazterkeria politikoa barne).
  10. 27. artikulua: eremu urriko hizkuntzen eskubidea.

Argi dago Espainian aipatutako eskubide asko ezin direla Konstituzioan eta Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Itunean ezartzen diren naturaltasun eta eraginkortasunez gauzatu. Horrenbestez, erabaki askearen eskubideak izaera benetakoagoa hartzen du, Nazioarteko Zuzenbidean mugen ukiezintasunaren printzipioarekin topo egiten duen lurralde-subiranotasun aldarrikapen batetik haratago6. Alderdi hori garrantzitsua da, izan ere, gauza jakina da Nazioarteko Zuzenbide Publikoa sarritan nagi azaldu dela menderapen koloniala pairatzen ez duten herrien erabaki askearen eskubidea gauzatzeari dagokionez. Hala ere, egungo datuek eta jurisprudentziak berak erakusten dutenez denboraren poderioz joera hori aldatzen ari da eta dagoeneko ez dauka inongo zentzurik eskubide hori 1945ean sortutako (Bigarren mundu-gerraren ostean eta garai kolonial bete-betean) Nazio Batuen sistemako zentzu historiko eta teologikotik behatuz interpretatzea.

Egungo Zuzenbideak herrien erabaki askearen eskubidea dagoeneko, aipatu herriaren kolonia izaerarekin lotzetik haratago, aparteko entitate gisa existitzen den identitate-bokazio historiko eta positibista batekin lotzen du. Euskal Herriaren kasuan, Espainiak alde batera uzten dituen beste nazioarteko instrumentu batzuen artean, Konstituzio7 bidez aitortutako Eskubide Historikoen bitartez eta EZPNI barneko oinarrizko eskubideak baitaratzearen bitartez aitortzen da eskubide hori.

Ezinbestekoa da GROS ESPIELL uruguaiarraren iritzia gogoratzea:

"erabaki askearen printzipioak herri guztietara aplikatzen den izaera orokorra dauka Gutuneko 55. artikuluaren arabera. Bertan, gainera, gizonaren eskubideen nazioarteko babesa aipatzen da, eta hori ere izaera unibertsalekoa da ezinbestean. Horrek herrien erabaki askearen eskubidea, era berean, printzipio unibertsala dela erakusten du eta beste herri bat edo batzuekiko bazterketa edo bazterkeria oro, Gutuna eta Jus Cogens urratzea dela.

"Deskolonizazio-prozesua" izendaturikoan erabaki askearen eskubidea zorrozki bete zen, bereziki hirurogei eta hirurogeita hamarreko hamarkadan. Gertakizun historiko horrek ez du erakusten eskubide hori soilik tarte horretan eta baldintza horietan eman zenik. Aitzitik, herrien erabaki askearen eskubidea bada, bizi da eta beti aitortu behar da, denbora aldetiko mugarik gabe, izan ere, birtualtasun iraunkorra dauka ezinbestean.

Ondorengo deskolonizazio tradizionalaren prozesu politikoek, esate baterako, inperio sobietarraren erorialdiaren eraginez, Sobiet Batasun ohian eta Balkanetako eta Mendebaldeko Europako hainbat estatutan jazotako prozesu politikoek eskubide horrek indarrean dirauela erakusten dute eta etorkizunean ere aplikatu egin daitekeela, baldin eta herriren batek hala eskatzen eta aldarrikatzen badu" (itzulpen moldatua gaztelaniatik).

Ildo horretatik Goi-komisarioen 12. oharrean "herri guztien eskubide ukaezina" dela baieztatzen da, modu horretan, "haien izaera politikoa modu askean ezarri eta, halaber, garapen ekonomikoa, soziala eta kulturala eduki" ahal izateko (Itzulpen moldatua gaztelaniatik). Ohar hori ere garrantzitsua da, izan ere, 2004ko abenduaren 30ean, gehiengo osoz, Eusko Legebiltzarrak onartutako Euskal Estatutuaren Erreformaren Proposamenean ezarritakoarekin bat dator, proposamen horrekin aurrez juzgatu ezin daitekeen joera politiko bat zehazteko eskubidea modu askean gauzatu nahi baita; hots, ez da bereizketa edo independentzia bide bat dela nahitaez pentsatu behar, joera politiko jakin bat ezartzeko aukera aske bat baizik, eta politika horretan hainbat aukera demokratikok dute lekua, baita egungo erregimena mantentzekoak ere. Aipatutako estatuaren uko horren ostean, 2008. urtean Eusko Legebiltzarrak herri-kontsulta deitzeko eta arautzeko 9/2008 Legea onartu zuen, ondoren Konstituzio Auzitegiak (KA) luzatutako sententzia batean inkonstituzionaltzat jo zena.

Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Itunaren testuinguruan, 40. artikuluan egoerari buruzko txostenak aurkezteko eta EZPNI barnean adierazten diren eskubideak ahalbidetzeko estatuen betebeharra xedatzen da. Betebehar horretan lehen artikuluari dagozkion txostenak barneratzen dira. Goi-komisarioen 12. oharrean adierazten denez soilik txosten batzuetan aipatzen da lehen artikulu hori, eta Estatuak igorritako txosten askotan ez da artikulu horren aipamenik agertzen. Itxura batean, zenbaitetan, estatuek beren hauteskunde-legediaren erreferentzia baino ez dute argudiatzen, baina Goi-komisarioen arabera hori ez da aski. 12. oharrean adierazten denez "Estatu Kideek eskubide hau betetzea ahalbidetzen duten prozesu konstituzionalak eta politikoak deskribatu beharko lituzkete" (Itzulpen moldatua gaztelaniatik).

Goi-komisarioko 12. oharrean hitzez hitz aipatzen denez, EZPNIko 1.3 artikuluaren bidez,

"Estatu Kideei betebehar zehatzak ezartzen zaizkie; ez soilik haien barneko herriei dagokienez, baita autodeterminazio-eskubidea gauzatu ezin izan duten edo eskubide hori gauzatzeko aukera ukatu zaien herriei ere. Paragrafo honen izaera orokorra bere idazketari dagozkion aurrekariekin berresten da" (Itzulpen moldatua gaztelaniatik).

Estatu Kide orori egiten die erreferentzia hitzez hitz ("erga omnes" betebeharra, Nazioarteko Justizia Auzitegiaren sententziak Timorreko auzian jasotzen duen moduan), baita "lurralde ez autonomoak eta fideikomiso egoeran dauden lurraldeak hornitzeko erantzukizuna dutenei" ere (Itzulpen moldatua gaztelaniatik). Horrek zera esanahi du, dagoeneko ez gaudela soilik egoera koloniak ohikoen, lurralde ez autonomoen edo fideikomisoen aurrean, Estatu Kide bateko herri baten mendekotasunetik haratago Itunean barneratzen diren betebeharren aurrean baizik.

"Horren guztiaren ondorioa da Itunean sinatzen duten Estatu Kide guztiek herrien autodeterminazio-eskubidea bete eta errespetatu ahal izateko neurri positiboak hartu behar dituztela. Neurri positibo horiek bateragarri izan behar dira Estatuek Nazio Batuen Gutunaren eta nazioarteko zuzenbidearen arabera dituzten betebeharrekin" (Itzulpen moldatua gaztelaniatik);

Bereziki, estatuek ez dute beste estatu batzuen barneko auzietan esku hartu behar, horrela erabaki askearen eskubidea kaltetu egiten baita. Estatuek Goi-komisarioei igorri beharreko txostenean betebehar horiek betetzen direla adierazi eta horretarako hartutako neurriak deskribatu behar dira.

2Ikus M. KEATING. "Self-determination, multinational states and the transnational order", in M. van der Valtt van Praage and O. Seroo (editoreak), The Implementation of the Right to Self-determination as a Contribution to Conflict Resolution, Bartzelona: UNESCO Katalunia, 1998.

3Lehen paragrafoa orokorrean mota guztietako herriei buruzkoa den bitartean, hirugarren paragrafoa lurralde ez autonomo edo fideikomiso egoeran dauden lurraldeei buruzkoa da, bakoitzaren egora juridikoaren arabera herri guztientzako eskubide unibertsala eraikitzen duelarik berez , nahiz eta izaera ezberdinekoa.

4Jarraian azkenaldian eman diren egoera argienak aipatzen ditut:
a) 2003az geroztik HB eta beste zerrenda batzuk legez kanpo uztea: Espainian soilik zigor-epai judizialen bidez utzi ahal izango litzateke alderdi politiko bat legez kanpo. Ikus Konstituzioa (oinarrizko eskubideei buruzko titulua, 6.22. eta 55. artikuluak), elkarte politikoaren askatasuna, oinarrizko eskubideak murrizteko arrazoiak eta Zigor Kodea. Era berean EZPNIko 14.7, 15. eta 25. artikuluetan errepara daiteke (partaidetza politikorako eskubideak).
b) Egunkariaren itxiera: Espainian soilik zigor-epai judizialaren bidez edo salbuespen-egoera, alarma-egoera edo setio-egoera adierazpenaren bidez soilik uka daiteke adierazpen-askatasunaren eskubidea, informazio-eskubidea eta hedabide baten irakurleen eskubidea ere barne hartzen dituena (Konstituzioko 20. eta 55. artikuluak). Horrelako egoerarik ez da eman. Nahiakoa da Konstituzioko eta Zigor Kodeko manuei erreparatzea. Halaber, ikus EZPNIko 9. eta 19. artikuluak.
c) Espainiako Zigor Kodearen erreforma, hala badagokio, Lehendakariaren zigor-prozesua bultzatzeko. Zuzenbide Estatua guztiz hautsi zen, izan ere, zigor legezkotasun printzipioa eta segurtasun juridikoaren printzipioa urratu ziren zuzen-zuzenean. Espainiako Konstituzioko 9. eta 25. artikuluak eta EZPNIko 15. eta 19. artikuluak. "Ad hoc" eta "ad personam" erako legezko erreforma izan zen, inondik ere ez zegoen lege hausketa bati buruzko, eta aipatutako manuak urratu ziren.
d) Euskararen egoera Nafarroan, Nafarroako Justizia Auzitegi Nagusiak horri dagokionez emandako epaiekin. EZPNIko 27. artikulua eta hari lotutakoak.

5Batasuna legez kanpo uztearekin batera, ia aldi berean, 300 hauteskunde-zerrenda baino gehiago legez kanpo utzi ziren 2003ko udal-hauteskundeetan eta ondorengoetan (Auzitegi Konstituzionalaren babesarekin). Argudio juridikoaren arabera, legez kanpo utzitako alderdiko kide, kide ohi edo lotura bat barneratzen duen zerrenda eta plataforma oro legez kanpokotzat joko da (eta halaxe egin zen). Egoera berezi baten aurrean gaude, balio juridiko txikiena ere ez duena, izan ere, erantzukizuna egoera pertsonal batean datza edo hartatik eratortzen da, era berean, berezia den prozedura sumario batean, soilik helburu horretarako zabaltzen dena. Atzeraeginezko zigor-aplikazioa da, izan ere, iraganeko portaerak kondenatzen dira, bide batez, iraganean legez kanpokoak ez zirenak. Modu horretan, Alderdien Legearen atzeraeginezko aplikazioa, izan ere, halako legerik ez zegoen garaian aplikatzen baita. Ustez iraganean Batasunarekin loturaren bat izan duten haiek, epaitu eta kondenatu ere egin dira. Kasu horietan, behin kondena amaituta, Espainiako eta nazioarteko Zuzenbide Penalari jarraiki, atzeraeginezko estigmatizaziorik ez da zilegi aipatutako Alderdien Legea aplikatuz haiek legez kanpo uztea lortzeko.

6Horri dagokionez, txosten honetan barneratzen ditudan xehetasunak azpimarratu behar dira. Orobat, azpimarragarria da, besteak beste, Gros Espiellen iritzia (Hermes aldizkaria, 2003ko otsaila).

"Nazioarteko Zuzenbideari jarraiki, herrien autodeterminazio-eskubidea estatuaren lurralde-osotasunarekiko errespetuaren barnean kokatzen da. Hori ondorioztatzen da Nazio Batuen Erakundeen Batzorde Orokorraren 1960ko 1514 (XV) ebazpenetik (Herrialde eta Herri Kolonialen Independentzia Onartzeari dagokion Deklarazioa, 1960ko abenduaren 14koa, eta Nazioarteko Zuzenbideen printzipioen deklarazioa, Laguntasun eta Kooperazio Harremanei buruzkoa (2625 (XXV) ebazpena).

Baina lurralde-osotasuna errespetatua izateko eskubidea nahi badute estatuek "berdintasun-eskubidearen eta autodeterminazioaren printzipioa betez" jardun behar dute.

Estatu batek bere lurralde-osotasunaren eskubideaz gozatu ahal izateko, autodeterminazio-eskubidea bermatu behar du (Nazio Batuen Batzar Nagusiaren 2625 (XXV) eta 2787 (XXVI) Ebazpenak).

Modu horretan, Nazioarteko Zuzenbideari dagokionez lurralde-osotasunaren printzipioa jadanik ez da irizpide absolutua; aitzitik printzipio mugatua eta erlatiboa da, estatuak bere lurraldean bizi diren herrien autodeterminazio-eskubidea errespetatzen duenean soilik existitzen dena, azken haien borondatea modu aske eta baketsuan aldarrikatu ahal izateko".

"Nik, era berean, autodeterminazio-eskubidearekiko errespetua gaineratzeaz gain, nazioarteko tratatu eta itunetan unibertsalki onartutako gainerako oinarrizko eskubideekiko eta printzipio demokratikoekiko errespetua gaineratuko nuke. Argi dago, herri bakarra ere ezin dela, bere izaera edozein delarik ere, ordenamendu berezkoa eta bere herritarrak errespetatzen ez dituen lurralde-osotasun edo muga-ukiezintasun jakin baten mendean egotera behartu. Bestela, herritarren eskubide indibidualak subiranotasunaren edo "lurralde-osotasunaren" printzipioa ordezkatuko lukeen balizko eskubide kolektibo baten baitan geratuko lirateke, eta hori onartezina da Zuzenbide Estatu moderno batean eta baita nazioarteko sisteman ere.

7Horrez gain, Konstituzioko 2. artikuluan ("nazionalitateak" gero azalduko dudan moduan) eta, noski, Euskal Estatutuaren eta Nafarroako Estatutuaren xedapen gehigarrietan.

8H. GROS ESPIELL, Hermes aldizkaria, 2003ko otsaila.

9Agian, Ibarretxe Lehendakariaren Proposamen gisa ezagunagoa dena eta gerora, 2005eko otsailaren 1ean Diputatuen Kongresuan ukatu zena.

Erabaki askearen eskubideari buruzko azken erreferentzia 1995eko ekainaren 30ean Nazioarteko Justizia Auzitegiak Ekialdeko Timorreko auziari buruz plazaratutako sententzian (Portugal, Australia) topatzen dugu. Sententzia horretan herrien erabaki askearen eskubidea aztertzen da aipatutako EZPNI eta gainerako nazioarteok araudiak kontuan hartuta. Hala eskubide hori "erga omnes eskubide" gisa aipatzen da, gaur arte eboluzio historiko jakin bat izan duena eta Nazioarteko Zuzenbide Garaikidearen funtsezko printzipioetako bat dena (29. oinarri juridikoa). Azpimarragarria da Nazioarteko Justizia Auzitegiaren begietara Timorreko auzian eskubide hori zalantzarik gabe barneratzen dela, argi eta garbi nazioarteko zuzenbidearen arabera eskubide hori erabiltzeko legezkotasun osoa duen lurralde ez autonomo bat izaki. Halaber, aipatu eskubide horrek 1945. urteaz geroztik eboluzio historiko jakin bat izan duela onartzen da. Ez dago esan beharrik, testuinguru horretan, Nazioarteko Zuzenbidearen arabera, Timorren gertatzen denaren kontra, Euskal Herria ez dela eskubide hori erabiltzeko legezkotasuna duen lurralde ez autonomoa 10. Dena den, egun "erga omnes" izaera daukan eskubide hori jasotzen duen kontzeptuaren eboluzio positibo bat hautematen da eta, jakina, are gehiago egoerak laguntzen badu, izan ere, Estatuak oinarrizko eskubideei eta printzipio demokratikoei dagokienez dituen nazioarteko betebeharrak bete gabe jarraitzen du, modu horretan, sistematikoki ukatzen du edozein joera politiko.

NJAren sententzia horretan ildo horretatik doazen boto partikular adierazgarriak ikus daitezke. Werramatry epaileak alderdi horiei egiten die erreferentzia, erabaki askearen eskubidearen eboluzioa azpimarratuz11. Werramatry epaileak Nazioarteko Zuzenbidearen barnean eskubide horrek duen garrantzia eta bertako iturri guztiek hala berresteak duen garrantzia azpimarratzen du, Ohitura-zuzenbidea, zuzenbideko printzipio orokorrak eta jurisprudentzia ere barneratuz. Era berean, erabaki askearen eskubideak Nazio Batuen Gutunean garrantzia handia hartzen duela adierazten du; berez, horixe da Gutuna taxutzea eta nazioen lagun arteko harremanak sendotzea eragin duten printzipioetako bat, baita Nazio Batuen Gutuneko 55. artikuluarekin lotuta ere12. Orobat, Lagun Arteko Harremanen Deklarazioaren eraginez NBEn egindako adierazpenetan estatuetako ordezkariek erabaki askearen eskubideari buruz emandako iritzi anitzak aipatzen ditu Werramatry epaileak. Iritzi guztiek bat egiten dute aipatu eskubideak duen garrantzia azpimarratzerakoan 13.

Timorreko auziari buruzko Nazioarteko Justizia Auzitegiaren sententzian Vereshchetin epailearen boto partikularra ere aipatzen da. Haren ekarpena zinez funtsezkoa da. Laburbilduz, epaile honek Auzitegiaren aurrean sortutako egoera horretan Timorreko herriari ahotsa eta botoa emateko premia aipatzen du, herrien erabaki askearen eskubidearen funtsa horretan datzala iritzita. Horrek zera esanahi du, aipatutako herriaren nahimenak aintzat hartu behar dituela auzitegiak 14. Epailearen asmoa ez da herritarrei estatu baten pareko behin-behineko legezkotasuna ematea; dena den, auziari buruzko errealitatea hobeto ezagutze aldera, auzitegiak jakin beharko luke Timorreko herritarrek zenbateraino babesten duten Portugalek egindako eskaria. Portugalen esku-hartzea fede onez egindakoa dela duda-mudan ipini gabe, epailearen ustez, 20 urtez lurraldearen kontrola galduta izan ostean, Portugalek nekez ezagutuko ditu zehaztasun osoz Ekialdeko Timorreko herritar gehienen nahimen eta iritziak 15. Horretarako, horri dagokionez Portugalek plazaratutako argudioa aipatzen da:

"Egoera jakin batean, aztertu egin behar da botere administratibo baten interesak (ohikoa den bezala, kontrolaren jabe bada), edo beste edozein botererenak, benetan jendearen interesekin bat datozen" 16" (Itzulpen moldatua ingelesetik).

Aurrerago, Vereshchetin epailea bat dator, argi eta garbi, eskubidearen eboluzioari buruz eta eragindako herrian herri-kontsulta egiteko behin behineko premiari buruz hitzez hitz adierazi dudanarekin 17:

"Nazio Batuen Erakundearen gutunak, deskolonizazio prozesuaren hasiera-hasieran hitzartu zenez, ezin izan zion inongo botere administratibori bere lurraldearen gaineko aginterik ez zuten eskualdeetako jendeari kontsultatzeko betebeharra ezarri, erabakia jende horrekin zuzenean lotuta zegoenean. Horrek ez du esan nahi, dena den, gai horrek gaur egun ez duenik lekurik nazioarteko zuzenbidean, Kolonietako Herrialdeen eta Biztanleen Independentzia Bermatzeko Adierazpena onartu ondoren daukan garapen maila eta deskolonizazio prozesuaren gaur egungo situazioa aintzat hartuta (Batzar Nagusiaren 1514 (XV) ebazpena)." (Itzulpen moldatua ingelesetik).

"Mendebaldeko Saharari buruzko aholkularitza iritzian honako hau adierazi zuen Auzitegiak: "Zenbait kasutan Batzar Nagusiak alde batera utzi ditu lurralde jakin bateko biztanleei kontsultatzeko eskakizunak." (Nazioarteko Justizia Auzitegiaren Txostenak, 1975, 25. or, 59. paragrafoa; nabarmendua). Horrek esan nahi du, beraz, arau gisa kontsulta egiteko betekizunak existitzen duela eta "kasu jakin batzuetan" bakarrik utz daitekeela alde batera. Arau horren salbuespenak Auzitegiaren dictum berean ezarrita daude, eta arestian adierazi bezala, ezin dira kasu honetan aplikatu. Nire ustez, gaur egun estatu bati Botere Administratibo deitze hutsarekin ezin da aintzat hartu estatu horrek automatikoki boterea duenik eraginpeko biztanleen izenean neurriak hartzeko, egoera jakin batzuk aparte utzita" (Itzulpen moldatua ingelesetik).

Bada beste boto partikular bat, hain zuzen, Skubiszewski epailearena; eta hemen hitzez hitz jasotzen dut oso interesgarria dela iritzita:

"134. Auzitegiak ezarritakoaren arabera, autodeterminazioaren printzipioa "gaur egungo nazioarteko zuzenbidearen funtsezko printzipioetako bat da". Pertsonen autodeterminazio eskubideak "erga omnes izaera du". Auzitegiak Portugalen oinarrizko baieztapena "akatsik gabekotzat" jotzen du (Ebazpena, 29. paragrafoa). Auzitegiak oroitarazi du, halaber, "Ebazpen honetan (31. paragrafoa), bi alderdientzat... [Timor Ekialdeko] biztanleek autodeterminaziorako eskubidea dutela" ( 37. paragrafoa). Tamalez, adierazpen garrantzitsu horiek ez dira Ebazpenaren aplikazio klausuletan errepikatu".

"135. Auzitegiko presidentea den Bedjaoui epailearen ustez, autodeterminazioa denborarekin "oinarrizko printzipio bilakatu da, eta nazioarteko gizartean agintzen duten beste printzipio batzuk datoz atzetik"" (un principe primaire, d'où découlent les autres principes qui régissent la société internationale). Jus cogens deiturikoaren zati da, eta hortaz, "nazioarteko komunitateak ezin dio bizkarra eman" ("la communauté internationale ne pouvait pas rester indifférente à son respect"). Estatuek, "indibidualki zein kolektiboki", deskolonizazioan laguntzeko betebeharra dute, "guztioi eragiten digun gaia" bilakatu baita ("une affaire de tous") 18. Ranjeva epailearen hitzetan "Jendearen eskubideen besterenezintasunak esan nahi du eskubide horiek bete beharrekoak eta absolutuak direla, eta hortaz, nazioarteko komunitateak nahitaez bete behar dituela" 19. Mbale epaileak autodeterminazioa "mugen bortxaezintasun printzipioarekin" lotzen du 20. Lotura horrek bere lurraldean agintzen ez duen eskualde baten nahitaezko txertatzea eta autodeterminazioa errespetatzeko betebeharra bateraezin egiten ditu".

"138. Harreman Adiskidetsuen Adierazpenak honako hau dio: Estatu orok bertan bizi direnen eskubide berdintasun eta autodeterminazio printzipioak errespetatzeko betebeharra dauka, baterako eta banakako ekintzekin, Gutunean ezarritako xedapenei jarraiki. Halaber, Nazio Batuen Erakundeari laguntzeko betebeharra du, Gutunak haren esku utzi dituen ardurak betetzeko lanetan, printzipioa errespetatzeari dagokionez ...".

Autodeterminazioa erantzukizun bat da, ez bakarrik zuzenean eragiten dituen pertsonentzat" (Itzulpen moldatua ingelesetik).

Bestalde, Nazio Batuen Erakundearen 54/155 Ebazpenean (2000/02/29) herrien erabaki askearen eskubidearen izaera unibertsala jasotzen da orokorki, baita menderapen kolonial edo atzerritarra pairatzen duten haiena ere. Testu horri erreparatuz, aipatutako bestelako ekarpen batzuetan erreparatuz gertatzen den moduan, zera ondoriozta daiteke, eskubide hori ez dela, 1945ean gertatzen zen moduan, soilik kolonizatutako edo okupatutako herriena:

""Idazkari Nagusiak herrien autodeterminazio-eskubideari buruz idatzitako A/54/327 txostena aintzat hartzen badugu, 1. Herri guztiek duten autodeterminazio-eskubidea (baita menderapen koloniala, atzerritarra eta kanpotarra pairatzen dutenek ere) unibertsalki betetzea ezinbesteko baldintza dela berresten da giza eskubideak modu eraginkorrean bermatu eta betetzeko eta eskubide horiek sustatzeko"" (Itzulpen moldatua gaztelaniatik).

Jarraian, Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Itunaren Protokolo Fakultatibotik eratorritako prozedurak eta 1503 Ebazpena aztertuko ditut laburki, aipatutako eskubidea babesteko modu diren aldetik. Lehenik eta behin, ohiko eta funtsezko bi ezaugarri azpimarratuko ditut: elkar bereizitako bi prozedura bateragarri dira, eta ez batak eta ez besteak ez dute jurisdikzio izaera.

10Dena den, kontzeptuaren ebaluazioan eta haren egungo ikuspegi juridikoari zera gaineratu behar zaio, hainbat egilek, Gros Espiellek esaterako, hari dagokion herri kontzeptuari eta, bereziki, euskadunon herriaren kontzeptuari eusten diotela argi eta garbi:

"Baina herri bat dela esatea autodeterminazio-eskubidearen titular esatea da? Zer da herri bat Nazioarteko Zuzenbidearen egungo subjektu gisa? Ez dut eztabaida amaitutzat eman nahi ezta definizio zehatzik eman nahi ere; aitzitik, herriei autodeterminazio-eskubidea ematen dien egungo Nazioarteko Zuzenbidearekin bat etor daitekeen kontzeptu bat eman nahi dut, hala diot Nazio Batuen Erakunderako nire txosteneko 56. paragrafoan:

"Autodeterminazioa herriek duten eskubidea da, hots, bizikidetzaren eta baterako etorkizun baten arabera jarduteko gai izango den batasun bat eraikitzeko borondateren baitan elkartutako giza-komunitate jakin batek duena. Horrenbestez, herri bat egungo errealitate bat da, bizitzeko gogo kolektibo eta komun baten adierazpidea. Bizitzeko modu horrek tradiziotik eta historiatik, berezkotzat aitortzen den kultura batetik, unean uneko errealitatetik eta etorkizunean elkarrekin bizitzeko gogo hori (elementu berezko eta bereizgarriz osatzen dena) eraikitzen jarraitzeko borondatetik datozen elementuak ditu oinarri. Argi dago, euskaldunen herriak bere historia, hizkuntza, kultura, tradizioak, egungo errealitatea eta etorkizunean ere herri izateko borondatea aintzat hartuz, egungo Nazioarteko Zuzenbidean herriak duen esanahiarekin (ondorio guztiekin) bat egiten duela".

Ikus artikulua Hermes aldizkarian, 2003ko otsaila.

Nozio hori Espainiako Konstituzioan bertan ere agertzen da (2. artikulua). Bertan "nazionalitateak" eta "eskualdeak" aipatzen dira, eta lehen adierak, beste batzuen artean, herri euskaldunaren auziari egiten dio erreferentzia argi eta garbi. Honaino iritsita, argi dago egile bakoitzak egoki ikusten duen desitxuraketa semantikoa egin dezakeela, baita Auzitegi Konstituzionalak ere. Ukaezina dena zera da, Konstituzioko 2. artikuluan erabiltzen den termino horrek nazio baten existentzia baten baldintza eta adierazpide zuzen bati egiten diola erreferentzia eta nazio horren ezaugarriak konstituzioan aitortu egiten direla. Real Academia de la Lengua Españolaren hiztegian "nazionalitate" kontzeptuari buruz jasotzen diren lau kontzeptuek ez dute zalantzarik eragiten:

"1. f. Herrien eta nazio bateko biztanleen baldintza eta izaera berezia.

2. f. Nazio batean jaio edo bertakotutako pertsonaren berezko estatua.

3. f. Esp. Autonomia Erkidegoa, berezko estatutuan identitate historiko eta kultural berezia aitortzen zaiona.

4. f. Esp. Espainiako autonomia erkidego batzuen izendapen ofiziala".

11Bere boto partikularraren 192. orrialdea.

12Ibid, 194. orrialdea.

13Ibid, 196. eta 197. orrialdeak.

14Bere boto partikularraren 135. orrialdea.

15Ibid.

16Ibid., 136. orrialdea.

17Ibid., 138. orrialdea.

18M. BEDJAOUI, IN: J.-P. COT AND A. PELLET (argit.), La Charte des Nations Unies, 2. argitaldia, Economica, Paris 1991, 1082-1083 or..

19R. RANJEVA: "Peoples and National Liberation Movements" in M. Bedjaoui (arg.), International Law: Achievements and Prospects, Unesco-Nijhoff, Paris and Dordrecht 1991, 105. or., 16. parag.

20KÉBA MBAYE: Sarrera [Giza eskubideak eta herrien eskubideak, laugarren zatia], ibid., 1055. or., 62. parag., ikus, dena den, 9. oin-oharra.

Protokolo horren bidez Giza Eskubideen NBEko Batzordeari (aurrerantzean Batzordea) eskumena ematen zaio, Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Itunean jasotzen diren eskubideen urratzeak eragindako biktimak direla dioten gizabanakoen jakinarazpenak jaso eta erabakitzeko. Dagokion estatuaren jurisdikzioaren baitan dauden gizabanakoek egindako jakinarazpenak izan behar dira nahitaez (Protokoloko lehen artikulua). Alegazioek Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Itunean zerrendatzen diren edozein eskubideren urraketa izan behar dute oinarri, eta derrigorrezkoa izango da eskuragarri dauden barne-baliabide guztiak agortzea (Espainiaren kasuan, Konstituzio Auzitegiaren aurrean jarritako errekurtsoa barne), Batzordeari idatzizko jakinarazpena igortzeko (Protokoloko 2. artikulua). Barneko errekurtso baten izapidetzea justifikaziorik gabe luzatzen bada betebehar hori alboratu egin daiteke. Hori nahikoa ohikoa da estatu batzuetan (Protokoloko 5. artikulua) .

Edozein kasutan ere, prozedura hori bateragarria da 1503 Ebazpenak ezartzen duen prozedurarekin eta gizabanako guztiak hartzen ditu barne. Jakina, ez dago inolako eragozpenik, Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Ituneko 41. eta 42. artikuluei jarraiki, beste estatu kide batek prozedura hori baliatuz idatzizko jakinarazpena igortzeko.

Espainiako Auzitegi Gorenak azpimarratzen duenez prozedura horretatik eratortzen diren irizpenak ez dira jurisdikziozkoak; hala ere, horrek ez du gutxitzen NBEk prozedura horri ematen dion garrantzia. 2001eko azaroaren 29ko Auzitegi Gorenaren sententzian (arlo penaleko sala), honakoa adierazten da Espainiako bigarren instantzia penaleko gaiari erreferentzia egitean:

"giza eskubideen NBEko Batzordeak irizpen modura ematen dituen oharrak ez dira ebazpen judizialak, izan ere, batzorde horrek ez du jurisdikziozko eskumenik (Ituneko 41. eta 42. artikuluetan ikus daitekeenez) eta haren irizpenen bitartez ezin da Itunaren benetako interpretaziorik egin, eta protokolo fakultatiboak ere ez dio halako eskumenik ematen" (Itzulpen moldatua gaztelaniatik).

Hemen, zorionez, Espainiako Auzitegi Gorenaren interpretazioak indarra galtzen du azken gertakarien aurrean, izan ere, azken gertakari horiek Giza Eskubideen NBEko Batzordearen Irizpenei erabateko balioa eta izaera loteslea atxikitzen die. Hala, 2003ko abenduaren 26ko Estatuko Aldizkari Ofizialean abenduaren 23ko Botere Judizialaren 19/2003 Lege Organikoa argitaratu zen, kasu guztietan bigarren instantzia penala ezartzekoa. Arrazoien azalpenean honakoa aipatzen da:

"I. liburuan bigarren instantzia penalaren orokortzea nabarmentzen da, modu horretan, Justizia-auzitegi Nagusien arlo penaleko salek garrantzia hartzen dute, hasiera batean Probintzia-auzitegiek emandako ebazpenei buruzko bigarren instantzia penalak erabakitzekoak. Halaber, Auzitegi Nazionalean Apelazio-sala bat sortzea nabarmentzen da. Horrekin guztiarekin Giza eskubideen NBEko batzordearen 2000ko uztailaren 20ko ebazpenaren ondorioz sortutako eztabaida erabaki nahi da (701/1996. zenbakidun irizpena), zeinetan Espainiako egungo kasazio-sistemak Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Ituna urratzen zuela adierazten baitzen" (Itzulpen moldatua gaztelaniatik).

21Berez, Europako hainbat estatu kondenatu izan ditu noizbait Giza Eskubideen Europako Auzitegiak, errekurtsoak izapidetzean hartako jurisdikzioetan hautemandako luzapen desegokiengatik.

22Horri buruz, Batzordeak erabaki zuenez Espainiak EZPNIko 14.5. artikulua urratzen zuen.Giza Eskubideen NBEko Batzordearen irizpena, 701/1996. zenbakia.

Aipatutako Ebazpenean aurreikusten zen tutoretza-prozedura nabarmen aldatu da 2000/3 Ebazpenaren bidez, Giza Eskubideen NBEko Batzordeak egindako 56. saioetan (2000). Kasu honetan, partikularrek egindako balizko kexa edo salaketak eta, era berean, giza eskubideen urraketen berri emanez taldeek egindako salaketak dira aipagai; halaber salaketak jaso dituzten gobernuen erantzunak ere aipagai dira.

Prozeduraren erreforma garrantzitsua da, izan ere, 1503 Ebazpenaren arabera (6b artikulua) prozedura bakoitzerako ikerketa-batzorde baten behin behineko izendapena soilik "Estatu interesdunaren baiespenarekin" da zilegi. 2000/3 Ebazpenarekin hori aldatu egiten da, izan ere, 8. artikuluari jarraiki aipatutako aurreikuspenak indarraldia galtzen du. Modu horretan, honakoak dira kexa edo salaketaren onargarritasuna finkatzeko irizpideak:

  • NBEren Gutunean agertzen diren printzipioen aurka doazen salaketak ez dira onartzen, ezta arrazoi politikoek eragindako salaketarik ere.
  • Giza eskubideak eta oinarrizko askatasunak etengabe urratzen direla frogatu behar da.
  • Partikularrak eta taldeak horretako ahalmena dute, baina salaketa anonimoak ez dira aintzat hartzen.
  • Era berean, ezinbestekoa da barne-baliabideak agortzea, baldin eta ez bada frogatzen barneko konponbideak ez direla eraginkorrak edo behar baino gehiago luzatzen direla. Puntu horri dagokionez, salaketa barne-baliabideak agortu eta zentzuzko denbora bat igarota igorri behar da.

Prozedura horren abantaila edozein estatu salatu daitekeela da, nazioarteko instrumentuaren berrespena jaso ala ez. Behin salaketa igorri ostean, salatzailearekin komunikazioak eten egiten dira. Prozedura garatzen den bitartean salatzaileari ez zaio informazio osagarririk helarazten, dagokion Gobernuaren erantzunak ere ez zaizkio jakinarazten. Ezin da behin-behineko neurririk eskatu. Hori Protokolo Fakultatiboaren prozeduran zilegi da.