Herri mailako Biltzarrak: Donostiako Euskal Hitz-Jostaldiak (1879-1918) eta Euskal Jaiak (1896-1913)
Eusko Ikaskuntza eta Euskaltzaindia bezalako kultur erakunde nagusiak sortu aurretik, baina, euskal kultura eta hezkuntza sustatzera bideraturiko ospakizunak egon izan ziren eta XX. mendearen lehenengo hamarkadetan paper esanguratsua bete zuten. Euskal Hitz-Jostaldietaz eta Euskal Jaietaz ari gara. Biltzar gisa kontsidera ditzakegun kultur gertaerak dira, aurreragoko erakundeek bete zuten kultur espazioa eta hezkuntza funtzio bera bete baitzuten, neurri handi batean (Eizagirre, 2005).
Bai Hitz-Jostaldietaz bai Euskal Jaietaz ari garenean esan behar dugu, lehenik eta behin, herri-kulturaren baitan garatu ziren soziabilitate espazio klasikoen -festa eta ferien- berrerabilera berria adierazten dutela. Hain zuzen, hizkuntza, kultura, politika etab. mailako erreibindikazioak burutzeko asmotan festa ekintzen inguruan eraiki zen mugimendu osoaren barruan kokatu behar ditugu. Hauek, gainera, aparteko garrantzia hartu zuten Gipuzkoan eta Iparraldean, bi arrazoirengatik batez ere: iraunkorki ospatu zirelako, eta beraietan, beste herrialdeetan ospaturiko festetan baino presentzia handiagoa izan zuelako euskarak.
Hitz-Jostaldiak eta Euskal Jaiak oso gertaera aberatsak izan ziren euskararen erabilera publikoa oso esparru murritzetara mugatuta zegoen testuinguruan, festa horien ospakizunak irakurketak eta idazketak presentzia berria eskuratu zuteneko espazio batzuen irekiera suposatu zuen neurrian.
Ordura arte erlijio-esparruan ezarri bideetatik at, eta herri-kulturan txertaturik, irakurketaz eta idazketaz baliatuko zen publikoaren sorrerari lagundu zion. Festa horien oinarria ziren literatur lehiaketek publiko berriari esku-hartzeko aukera berriak eta ezberdinak eskaini zizkiotelarik, ahozko zein idatzizko euskararen defentsa eta zabalpenaren aldeko kultur ekintza garrantzitsua suposatu zuten. Batetik, Hitz-Jostaldiak zein Euskal Jaiak euskarazko kultura idatziaren garrantziaren aldarrikapen publikoa izan ziren. Nahiz eta kasu askotan adierazpena maila folkloriko eta sinbolikoan geratu soilik, gauza da lehiaketa horien testuinguruan herritarrek publikoki adierazia, eta agintarien eta klase letratuaren babespean, ikusten zutela euskaraz irakurri eta idaztearen ekintza, lehen aldiz. Bestalde, azpimarra dezagun, jaialdi horiek elite letratu euskaltzalea osatzen zuten kideen arteko erlaziorako, baita euskaltzale letratuen eta herritarren arteko erlaziorako gizarte eta kultur espazio berriak izan ziren.
Htz-Jostaldiek bertsolaritzari adierazpen publiko berria eman zioten, Donostiako Antzoki Zaharrean, bere literatur alderdia eta idatzizko adierazpena azpimarratuz. Hitz-Jostaldiak, Donostiako Euskal-itz jostaldien Batzarreak antolatuak eta herrialdeko hiriburua ekintza gune zutenak, izan ziren literatur produkzioa erreibindikatzen zuten festen artean luzaroan iraun zuten bakarrak, 1918. urte arte hain zuzen. Egun bateko festa zelarik, ahozko kultura eta literaturaren presentzia funtsezkoa zen bertan, bai saritutako lanen bitartez, bai musika emanaldien bitartez eta, baita ere, bertsolarien saioaren bitartez.
Nahiz eta gunea Donostia izan, bere inguruan momentuko kultur indar desberdinak biltzen zituela esan daiteke, bertako, herrialdeko eta, baita, beste herrialdeetako elkarte eta erakundeen lankidetzak ere jasoz. Hasiera batean soilik literatur ekintzak zirenei, urteak pasa ahala, beste esparruen lanketa gehitu zitzaien: pintura lehiaketa, historia edo geografia esparruko gaien lanketa, 10 eta 15 urte bitarteko haurrei zuzenduriko irakurketa eta idazketa lehiaketa, eta antzerki lanen antzezpena. Bertsolarien emanaldia finko ezarri zen eta ia profesional modura aritu ziren bertsolariak. Honela, bada, hiri testuinguruan bertsolaritzaren aitorpen publikoa baieztatzen zen aldi berean jaialdiaren herri izaera azpimarratua geratzen zen.
Euskal Jaietan Hitz-jostaldiak festa testuinguru orokorragoaren barruan txertatu ziren, hiri testuingurutik atera eta herrialde osoan zehar Diputazioak aurrez ezarri herrietan barrena zabaldu zirelarik, herrialdean abereen feria eta erakusketak berrindartzeko Diputazioak zuen asmoari erantzunez. Festa berean nekazal eta abeltzain ospakizuna eta literatur lehiaketak uztartu ziren. Izan ere, abeltzain ospakizuna indartu eta aberasteko asmoarekin txertatu ziren literatur lehiaketak.
Festa horietan D?Abbadie jaunak Iparraldean antolatzen zituen ospakizunen ezaugarriak biltzen ziren: euskal tradizioak, dantzak, bertsolariak, feria, abelburuen lehiaketa eta literatur lehiaketa. Festa itxurako lehiaketak izateaz gain, ordea, bilgune, eztabaida-gune eta erabakiak hartzeko espazio garrantzitsua izan ziren, nekazaritza inguruko erabakiak hartzeko, noski, baina baita kultura, hizkuntza eta hezkuntza arloko eztabaidak eta erabakiak hartzeko gunea ere. Bestalde, garrantzi handia izan zuten alderdiak izan ziren, hitzaldiak, sermoia, brindisa eta protokoloa. Espazio berria mitin eta hitzaldietarako oso testuinguru aproposa zen, garaiko hizkuntza, kultura eta politika errealitatearen inguruan euskaltzaleek zituzten kezkak eta hausnarketak azaltzeko parada paregabea eskaintzen zuena. Bestalde, ez da ahaztu behar festa horiek, agintariak herriarekin harreman zuzenean jartzen zituztela, herrialde mailako botereen adierazpen espazio bihurtu zirela, festen protokoloan ongi ikus daitekeen legez. Donostiako Hitz-Jostaldietan ez bezala, festa horien antolaketaren ardura Diputazioari eta urte bakoitzean egokitutako herriari zegokion, kolaboratzaileen figura desagertu zelarik. Beste gainontzean, Hitz-Jostaldiak osatzen zituzten elementuak mantendu ziren, pintura eta argazki lehiaketak gehituz. Hamabost urtetik beherako haurrentzako lehiaketa ere mantendu zen, euskara-gaztelera itzulpen froga gehitu zitzaiolarik, eta 15-30 urte bitarteko gazteentzako irakurketa froga berri bat ere ezarri zelarik.
Festa horiek espazioen irekiera ahalbideratu zuten, non nekazal girokoa zena eta hirikoa zena sinbiosi perfektuan azaltzen ziren, beti ere, eta Gipuzkoako lehiaketetan batipat, nekazal eta tradizionala zena berbaloratzeko helburuarekin. Bilakaera motelaz, tradizionala zena Euskal Herriaren adierazpen bihurtzen zuten identitate-zeinuen lanketan urtuko zen. Prozesu horrekin ere zerikusia izan zuen probintzia zein herri mailako korporazioen eskuhartzeak, helburu horretarako espreski erakundeak sortu izanak eta, noski, kolaboratzaileak. Puntu honetan nabarmentzen da festa horien irakurketa ideologikoa, interes partikularrak eta izaera politikoadun errebindikazio batzuen bilakaera azalduko baita, lehenengo garaiko foruzaletasunetik epealdiaren bukaera aldeko tesi nazionalistagoetarako bilakaera hain zuzen.
Htz-Jostaldietan euskarari eskaini zitzaion lekua funtsezkoa izan zen, lehiaketaren hainbat aspektuk aditzera ematen digutenez: helburua hizkuntza berreskuratzea zen, euskara presente zegoen (ahoz zein idatziz) ekintza guztietan, gipuzkerari garrantzi handia ematen bazitzaion ere beste euskalkien erabilerari irekiak zeuden, euskara idatzian sorkuntza lana bultzatu nahi izan zen, hizkuntzaren normalizazioarekiko kezka eta gaztelerak kutsatu gabeko euskararen sustapena iraunkorra izan zen, egoki idaztearen eskakizuna oinarrizko irizpidea izan zen sariak erabakitzeko garaian etab. Zentzu horretan, Batzarreak bere ebaluaketa lanean euskara idatziaren arautze eta normalizatze funtzio garrantzitsua betetzen zuela esan dezakegu. Diputazioari euskararen gizarte-erabilerara zuzenduriko zenbait eginbide proposatzeaz gain, produkzio idatziaren kalitatean kontrola ere ezarri zuen Batzarreak.
Oro har, festa hauek ahozkoa eta idatzizkoaren arteko erlazio berriak ezartzeko baldintzak eskaintzen zituen espazioa ziren. Ahozko erabileraz, lehenengo lehiaketetatik bete zen, jada, berari zegokion helburua, saritutako lanen irakurketarekin, deklamazio ariketekin, antzerki saioekin, bertsolaritza saioekin (ahozko kulturaren tradizioaren barruan) edota gazteei zuzenduriko irakurketa eta idazketa ariketekin. Gazteen artean irakurketa eta idazketa bultzatu nahi izateak adierazten zuen antolatzaileengan zenbateraino zegoen presente euskara zabaltzeko helburua, batez ere irakaskuntza gazteleraz ematen zen testuinguruan, euskaraz alfabetaturikoen muina sortuz horrela. Bestalde, eta bigarren epealdian batez ere, Itz-Jostaldietan mantentzen zen euskararen presentzia kutsatua geratuko zen, maila batean, Euskal-Festen barruan nagusiki gazteleraz egiten ziren hitzaldiak sartzearekin.
Itz-Jostaldien sorkuntzan eta eragintzan J. Manterola jauna, eta Diputazioa eta Donostiako udalaren babespean sortu zen Euskal-itz jostaldien Batzarrea nabarmendu behar dira. Hain zuzen, jostaldien antolaketa euskara gizarte eta hezkuntza esparru desberdinetan sartu eta garatzeko bai Manterolak eta bai Batzarreak (Diputazio zein beste edozein erakunderentzako aholkularitza lana, Diputazio eta udaletxean eragin euskara eta euskal kulturaren aldeko ekintzak bultzatu zitzaten, hizkuntza gaitasun agiriak egin, egutegia argitaratu etab. ) egin zuten lan orokorraren barruan kokatu behar dugu. Batzarrearen inguruan Donostialdeko euskaltzale ugari bildu zen, horietako asko eskola formazio zabala zutenak eta udaletxe zein diputazioan erantzukizun postuak bete zituztenak.
Euskal Jaiek, bere aldetik, herri-komunikazio modu bat sortu zuten, errepresentazio tipo bat non, kolektiboki, erlazioan jartzen ziren ahozkoa zena eta idatzizkoa zena, talde-identitatearen sorkuntza ahalbideratuz kultur esparruan (musika, bertsolariak, pintura...), moralean (aurrezkiaren eragintza, alkoholismoaren kritika...), erlijiozkoan (sermoiak, erlijio zeremoniak...), nazionalean (euskaldunen batasuna...), hizkuntzazkoan (euskalkien garapena eta hizkuntz normalizazioa...), hezkuntzazkoan (irakurketa eta idazketaren ikaskuntza...), eta instituzionalean (agintarien presentzia, hitzaldiak...). Hau da, elementu guzti horien bilketa egin zen, non eta euskara herri-kulturan txertaturiko festa batzuen ospakizunerako aitzaki eta, aldi berean, helburu izango zen hartan.