Ibilbide historikoan estatu-nazioen osaketa, liberalismoak behar zuen merkatu bateratuaren mesedean burutu baldin bazen, orain, zuzenbidezko estatu sozialaren krisi garai honetan, estatua eta nazioaren arteko loturak eduki berriak hartu ditu: Komunitate nazionalak ahalbidetzen duen elkartasuna, eta estatu sozialak ziurtatu beharko lukeen bitartekoen banaketa orekatua erabat kateatuta daude. Millerrek ongi azaldu du ongizate estatuak nazioa komenigarria duela. Nazio txiki eta kudeagarri bat21. Tuzididesek berak zioen bezala, estatu aske txiki baten asanbladak bakarrik hitz egin baitezake "gu" batez, ongizatea ziurtatuko duen elkartasunaz. Era berean, beste aldetik begiratuta, nazio baten identitate kulturala eta justizia sentimendua garatzeko tresna eraginkorra, ia hil ala bizikoa, izan daiteke estatua eta bere tresneria juridikoa. Bi argudio hauek, munduan dauden nazio eta estatuen arteko harremanak berrantolatzeko arrazoi nahikoa emango lukete.
Hala ere, indarrean dauden estatuetatik eratortzen den diskurtso hegemonikoetan oso bestelako mezua bideratzen da. Hizpide honen arabera, estaturik gabeko nazioak, kultura partikular gisa zaintzea ongi dago, baina haien errebindikazio politikoa -soberania/estatua- zentzugabeak omen dira egungo mundu globalizatuan. Hala, jada estatu-nazio zilegien zerrenda zabaltzea komenigarria ez omen denez, nazio eraikuntza edo naziogintza saiakera berriak arlo pribatura eraman beharko lirateke dira: proiekzio politiko sakonik gabeko komunitate partikularren eremura. Multikulturalismo liberalak onartu dezakeen eremura. Horrela, jadanik indarrean dauden estatuak, errealitate multikultural kudeatzaile ia neutralak izango lirateke. Estatu berriak sortzeko asmoa, aldiz, hutsala bezain arriskutsua.
Estatuaren hutsalkeriaren argudio honek bi aldaera ditu22:
- Estatu berrien balizko hutsaltasuna, mundu globalizatuan
- Estatua edukita ere, zertarako erabili ahal da legitimoki?
21Miller, D. (1997): Sobre la nacionalidad. Paidós. Barcelona.
22Hirschmannek dioen bezala, intransigentziaren edo zorrozkeriaren diskurtsoan ezaguna da hutsalkeriaren argudioa: "statu quo"-aren aldaketa oro hutsala da, zentzurik ez du, alferrikakoa da. Zorrozkeriak hiru argudio mota erabiltzen ditu usu, aipatutakoa, eta beste bi: Maltzurkeriarena, "edozein aldaketak ondorio maltzurrak izango ditu", eta arriskuarena, "aldaketak kolokan jarriko du jada daukaguna". Hirschmann, A.O. (1991): Retóricas de la intransigencia. FCE. Mexico.
Argudio honen arabera, estatu berriak sortzeak ez omen du zentzurik egungo mundu globalizatuan. Estatuen ordez politikagintza sare konplexuak nagusitzen ari dira, estatuen gainetik -Europan, adibidez-, eta azpitik, erregioetan eta beste azpi-komunitate politikoetan. Are gehiago, globalizazioaren garaian, estatu zaharrak, estatu klasiko gisa, desagertzen ari diren honetan, are eta zentzu gutxiago du estatu berriak errebindikatzea. Estatuak egun ez dira jada estatu, sare politiko konplexuak dira, aginte gune argirik gabekoak, gero eta zeharkakoagoak, horizontalagoak, globalizatuak.23
Aitzitik, beste arrazoiketa egiten duenik ere egon badago, errealitate hutsean oinarrituta: desagertzen ari ote dira benetan estatuak? Sare politiko horietan desagertu al da estatuaren aginpide subiranoa? Noraino dago krisian soberaniaren kontzeptua eta eduki faktikoa?
Soberania eta honen gorputza, estatua, -politika bera, orohar-, sare gisa definitu daitezkeela onartuta, kontrako iritzi hauen arabera sare horiek ez dira inoiz neutralak. Sare horietan nodo edo gune boteretsuak eta ahulak daude. Estatu egitura eta prozesu edo egintza politikoaren arteko elkarreraginezko jarduera horretan jokoan dagoena, azken finean, boterea da. Jendea mugiarazten duen botera, errealitatea aldarazten duen boterea.
Clegg-en ekarpena oso argigarria da boterea, egitura eta egintzaren arteko lotura teoriko hau ulertze aldera24. Hobbes eta Machiavelliren artean dagoen desberdintasun sakona ekartzen digu gogora: Hobbes-en boterearen eredua, egintza absolutuan hezurmamitzen da. Kausalitate mekaniko eta linealean kokatzen da boterearen eragina. Modernitatearen botere paradigma izango litzateke Hobbes-ena: Boterea besteen boterearen ukazioa bezala. Ustez kontrako ikuspegi batetik, kasu honetan, egitura absolutizatu egiten delako, Marx-en eredua ere paradigma moderno horretan kokatu beharko genuke. Estatuaren kontzeptu ezagunena hor zehaztu da, eta hori izango litzateke, izatekotan, krisian dagoena.
Aitzitik, Machiavelli-ren botere-eredua post-modernitatearen aurrekari teorikoa izango litzateke25. "Post" teoria guztietan landu dena: post-marxismoan, -Gramsci eta Laclau & Mouffe-ren eskutik, esaterako-, edo post-estrukturalismoan: Foucault, Derrida... Boterearen dimentsio estrategikoa, praktikoa, tokikoa, kontingentea azpimarratzen duen eredua izango litzateke. Egintzazko zentro argirik ez duen botereaz ari gara, baina organizazioa -eta ez egintza indibiduala- botere harremanen erdigunean kokatzen duen botereaz. Adierazten dena, esaten dena -diskurtsoa-, dirudiena, gorputzen edota adimenen kontrol faktikoaren gainetik kokatzen dituen botereaz ari gara. Ikusmolde totaletatik urrun, baina botere egituren izaera -eta estatuaren berezko balioa- ahaztu gabe.
Estatu egiturak ez du dena baldintzatzen baina, botere-egintza "lortu" behar den zerbait da, eta antolakuntzak dira egintza eraginkorra erdiesteko tresnak: organizazioek finkatu, egonkortu egiten dituzte "botere zirkuituak".
Clegg-ek dioen moduan:
"Boterea ez da adierazten subjektuen nahien bitartez [...] edota egituren beharrezkotasuna dela medio. Aitzitik, boterea ulertzeko modurik egokiena eragileen antolaketa konplexuak biltzen dituzten botere-joko konplexuak aztertzea da..."
Zirkuitu konplexuetan burutzen diren aginte eta erresistentzia jokoak. Arau unibertsalen arabera jokatzen direnak baina gunean-guneko eta unean-uneko inguruabarrak baimentzen dituen jokaldietan taxutzen den botere jokoa.
Ildo beretik, botere zirkuitu horretan nodo edo sare-gune zehatzak bereiz daitezke. Hortaz, errealismo kritikoak estatuari buruz duen definizioa ere izaera estrategiko/harremanezko horren araberakoa izango da. Egiturazko geruza anitzez osatutako ingurune estrategiko finkatua, eragileen estrategien topa-gune zehatza baina, era berean, aldakorra baita estatua. Errealismo kritikoa, egitura sozial eta politikoen mapa ezagutzen saiatzen da, jarduera politiko estrategikoarentzako gida izan dadin.
Zentzu honetan, Poulantzas-en jarraitzailea den B. Jessop-ek estatuaren inguruan duen ikusmoldea jaso beharra dago26:
"Estatua eremu estrategiko gisa ulertu behar da, estrategia politikoen kristalizatze gisa, estrategia politiko mota batzuei -eta ez besteei- egiturazko pribilegioak ematen dizkien forma politiko zehatza."
Estatua iraganeko estrategien kristalizazio gisa, egitura eta estrategien arteko dialektika konplexuan kokatzen da. Ekoizpen historiko legez, estatuak jarrera irekiagoa du estrategia politiko batzuekin besteekin baino. Batzuk laguntzen dituen bitartean, besteak zaildu edo oztopatu egiten ditu.
Esaterako, Espainiako Estatuak, botere harreman jakinen kristalizazio gisa, balio, kultura eta jarduera batzuk bultzatu eta besteak zaildu egiten ditu. Euskal Estatuak ere beste batzuk ahalbidetu edo oztopatuko lituzkeen bezala. Horixe izango litzateke Estatuaren esanahia.
Ildo beretik doa, esaterako, Rubert de Ventós filosofoaren iritzia: "salbuespenak salbuespen, hobe da estatu minimoa izatea autonomia maximoa baino. Estatua da soberania duen antolaketa politiko bakarra, eta horrek abantaila kualitatiboa ematen dio, oraindik ere, estatu antolakuntza hartzen duen herriari."
Atala amaitzeko, bigarren "hutsaltasunaren argudioa" aipatu beharko genuke.
23Zehazki, "naziozgaindiko eragileen bitartez eta beraien botere-probabilite, norabide, nortasun eta amaraun desberdinen kariaz, estatu-nazional soberanoak teilakatzen dituen prozesua da globalizazioa". Beck, U. (1998): Qué es la globalización. Falacias del globalismo, respuestas a la globalización. Paidos. Barcelona.
24Boterearen inguruko argazki filosofiko-politiko aberatsa eta gaurkotua Clegg-ek eskaini digu: Clegg, S.R.(1989): Frameworks of Power. Sage Publications. London.
25Bauman, Z. (1987): Legislators and interpreters. Polity Press. Cambridge. Hobbes agintearen legelaria zen bitartean, Machiavelli, agintetik kanpoko interpretea, interprete zigortua gainera.
26Aipatutako Hay-ren lana hurbilketa argia den arren, zuzeneko iturria sakonagoa da, dudarik gabe, Ikus: Jessop, B. (1990): State theory. Putting Capitalist States in their place. Polity Press. Cambridge.
Estatu propioa edukita ere, esaterako, euskal nazioa indartsuagoa izango al litzateke, balizko euskal estatu horren aniztasuna ziurtatu nahi bada?
Hutsaltasunaren bigarren argudio honen arabera, estatuak eskaintzen dituen tresnak euskal nazioa sendotzeko nahi baldin badira, tresna hutsalak -edota onartezinak-, lirateke, Euskal herriaren aniztasun identitarioa zainduko bada. Kultura demokratiko/liberal hegemonikoan ameti ezina baita estatua akulturazio tresna gisa erabiltzea, XIX, mendean egin bezala.
Kontrako arrazoiketak, aldiz, gogoratzen du egungo estatua ez dela XIX. mendekoa, soberaniaren definizio berritzaileak Bodinorenak ez diren moduan. Horregatik, dio kultur batasuna ezartzeko tramankulua baino, kultura aniztasuna kudeatzeko tresna dela estatu garaikidea.
Euskal Estatuaren egokitasuna defendatzen dutenek luzatzen duten galdera honakoa da: Pirinioetako bazter honetan historian zehar finkatu den aniztasun kulturalaren kudeaketarako esparru egokiagoa izango al litzateke Euskal Estatua, egun lurralde hauetan indarrean dauden estatuak baino? Kultura desberdinen arteko oreka zaintzeko zein da egitura politiko aproposena?
Rubert de Ventósek -eta Levi Straussek- gogoratzen diguten bezala, moral politikoak eta topologia kuantitatiboak bat egingo dute galdera horiei erantzun bat emateko orduan: Small (but not too small) is beautiful!
Ulises Moulinesek dioen bezala, "Aniztasunaren Berezko Balioa" zaintzeko, -izatearen espezie euskalduna zaintzeko-, babesleku egokia estatua da. Baina ez edozein estatu. Nazionalismo internazionalistaren defentsari honek azpimarratzen du estatu-nazio hegemonikoetan zaila dela nazio txikien iraupena ziurtatzea27. Nazio anitzeko estatua arrakastatsua izan dadin, orekatua behar du izan barne nazioen arteko egoera eta harremana: dudarik gabe, Euskal Estatuak, orekatuagoak izango lituzke bere baitako identitate nazionalen eta kulturen indarrak, egungo Espainiako edota Frantziako Estatuak baino. Besteak beste, bi estatu horietan islatzen den botere harremanen kristalizazioak ez baitu aintzat hartzen euskalduntasuna.
Askoren aburuan, inoiz baino indartsuagoa dago estatua. Globalizazio prozesuaren anabasan eta krisi garaietan bereziki, herritarrari beharrezkoa duen babesa eskainiko dion eragile bakarra.
Izan ere, Rubert de Ventós, filosofo kataluniarrak dioen bezala28: "Saretuta dagoen mundu honetan estatu modernoaren hainbat osagai zaharkituak geratzen ari direnean, [halere], Indarraren eta asistentziaren monopolioak ematen dion legitimitatea eta gizarte ospea mantentzen du estatuak". Edo, Hinsley-ek dioen moduan, "komunitate/estatu harremana, aspaldidanik ezarria gure gizarte modernoetan, zulatu beharrean, sendotu egin da konplexutasun hazkorra dela eta".
M. Castells-ek, ildo beretik, aitortuko du "mundu globalizatuan estatu-nazioari gero eta zailagoa gertatzen zaiola bere aurrekontua eta moneta-politika kontrolatzea, produkzioa eta merkataritza antolatzea, zergak jasotzea eta bere gizarte erantzukizunak betetzea, baina arautzeko ahalmena du, baita subditoen gaineko kontrola ere". Izan ere, multilateralitatearen konplexutasuna dela eta, nazioarteko gizarte zibilaren eragina, delinkuentzia globalaren eta globalizazio ekonomikoa kudeatzen duten eragileen (FMI, etab.) presioa, eta haien identitatea estatuaren bitartekoak erabilita babestu nahi duten komunitateen errebindikazioen aurrean, estatu-nazioa gotortzen ari da azken urteotan, paradoxikoki, bere botere-jarduera indartuz.