Concept

Nazionalismoa eta hezkuntza Euskal Herrian

Informazio osagarria



XIX. eta XX. mendeetan ardatz nagusia izan zen irakaskuntzaren estatalizazioaren testuinguruan, Estatua eta Nazioa bat etorraraztean eskolak bete izan duen funtsezko zeregina nabarmena izan da. Alde horretatik, kulturan zein hizkuntzan oinarritu nahi izan den komunitate-nortasuna gorpuzteko eginahalak garrantzia izan du. Bestalde, Estatuaren jardunbide politikoaren aurrean euskal nazionalismoak -naziogintza helburu- irakaskuntzari buruz azaldu izan duen ikuspegi orokorrak hiru ardatz nagusi ditu: hezkuntza-sistemaren kontrola, euskal kultura eta euskara. XIX. mendeak irakaskuntzaren estatalizazioari eman zion hasiera Estatu-Nazioaren eraikuntza prozesuaren testuinguruan. Jokoan, besteak beste, irudikatzen zen nazioa -subjektu politiko gisa harturik- gorpuztea zegoen eta horretarako eraiki beharreko hezkuntza-sistema. Irakaskuntzaren gaineko erabateko kontrola ezarriz, Estatuek zeregin integratzailea eman zioten eskolari, tresna nazionalizatzaile eraginkorrenetarikoa bihurtuz. Eginahal horretan Estatuek nazioak eskaintzen zuen komunitate-nortasunean oinarri sendoa izan zuten: hezkuntza-sistemaren eremuan kokaturik, irudikatzen den komunitate-nortasuna eta bertan kulturak eta hizkuntzak duten lekua dira oinarri nagusi.

Espainian zein Frantzian bete-betean islatzen da Estatu-Nazioaren sorreraren inguruan gertaturikoa: bi Estatuek hizkuntza amankomunak eta hezkuntza-sistema amankomunak sortu zituzten argi zehaztuta zeuden estatu-mugen barruan, lege sistema amankomunak ezartzen saiatu eta ezarri zituzten aldi berean. Eta kulturak eta hizkuntzak garrantzi nabarmena hartu zuten hezkuntza-sistemaren bidez Estatuek buruturiko nazionalizatze-prozesuan. Estatu frantsesak eta espainiarrak etengabe bilatu izan dute Estatu eta herritarren arteko lotura Estatuarekiko identifikazioa sortuz eta indartuz. Etengabeko harremana sortu izan dute -edo horretan saiatu izan dira- herritarra eta Estatu-Nazioaren artean honek dituen ordezkarien bidez (postaria, polizia, eskolako irakaslea, armada, ...), identifikazio gune nagusia, leialtasunarena barne, nazioan aurkitu behar delarik. Bi Estatuek komunitate-nozioa gauzatu beharrean aurkitu dira eta helburu horrekin frantsesak zein gaztelerak, baita amankomuneko kulturak, funtsezko garrantzia izan dute: Nazioa osatzen omen duten herritarren batasunera zuzendutako Estatu-jardueraren testuinguruan kokatzen dira Frantziak eta Espainiak buruturiko hezkuntza-politika eta alde horretatik hizkuntza/kultura batasunak Estatu bakoitzaren politika errazten du.

Euskal Herriari dagokionez, bilatu izan den batasuna ez da erabatekoa suertatu; eta Frantziak eta Espainiak irudikaturiko batasuna egon ez denean, batasuna helburu bihurtu izan da. Asmo horrekin, ezarri izan dira hezkuntza-sistema nazional uniformeak, uniformizazioak erraztu egin baitie Estatuei kultur eta hizkuntza batasunaren aldetik beharrezkoa izan duten integrazioa, hain zuzen ere Estatua bera indartzen duena. Alde horretatik, bai herri batasunari dagokionez, baita Estatu indarrari dagokionez ere, nabarmena da eraginkortasun maila ezberdina izan dela Euskal Herriari dagokionez, Frantzia indartsuagoa agertzen delarik, Espainia, aldiz, ahulago.

Frantzian eta Espainian, komunitate nazional bakarraren nozioa sortzeko funtsezkoa gertatu da kultur identitatea, sendotasuna ematen baitio nazioaren definizioari. Nazioa, subiranotasun politikoaren oinarria, herritarrek osatzen duten kolektiboak dituen ezaugarriekin identifikatzen da; kultur identitatea horien artekoa. Hala, Frantziak eta Espainiak, beharrezkoa izan zaien -eta zaien- batasunak neurri handi batean orokorra behar zuen -eta bilatzen zen- kultur batasunean aurkitu du oinarri garrantzitsua: mesedegarri gertatu izan diren kultur adierazpenen alde agertu dira, beraiek ezarritako mugaz haratago joan eta arriskutsuak gerta zitezkeenen aurka jo izan duten aldi berean.

Komunitate politiko handiaren, nazioaren, parte izatearen uste osoa indartzen saiatu dira Frantzia eta Espainia herritarrengan kontzientzia nazionala errotzen ahaleginduz hezkuntza-sistemaren bidez. Herritarrek dagokien komunitatearekin -nazioarekin bat egiten duen komunitatearekin- apurtu ezinezko lotura izango lukete, berak ahalbideratzen baitie hiritartasunaren aldetik ezinbestekoa zaien erreferentea. Kultura identitate elementu garrantzitsua den neurrian, Frantziak eta Espainiak beren muga barruko herritarrak politikoki soldatu izan dituzte -edo horretan saiatu- frantsesa/espainiarra (omen) den nazioaren inguruan nazioarena den (omen) kulturaren iturritik edanaraziz. Dena den, bi Estatuek kultur ezaugarri bereziko komunitate ezberdinak integratzen dituzte, irudikatu izan duten komunitate bakarraren ideia sarritan kinka larrian jarriz. Eta Estatu hauen aldetik jarduera sistematikoa igar daiteke, estrategia politikoak zein administrazio arlokoak direla medio, besteak beste urteetako hezkuntza-sistemaren monopolioa kultur asimilaziorako tresna gisa erabiliz. Frantzia eta Espainia kultura horien garapena baldintzatu, indargabetu edo itotzen saiatu izan dira beharrezkoa izan zaien kultur homogeneitatea kolokan jar zezaketen neurrian, beti ere Estatu-nazioari funtsezkoa zaion identifikazio oinarri indartsua ahultzeko arriskuan ikusi izan dutenean. Frantzian eta Espainian, barne kohesioa helburu, kultura erabili izan da Estatuaren aldetik sakoneko ezberdintasunik dagoenik ukatzeko, era horretan funtsean bakarra den komunitate frantses/espainiarra banaezinezko nazioaren zutabetzat hartuz.

Frantzia eta Espainiaren aldetik kulturaren erabilpena egon denik ezin da ukatu, hain zuzen gizarte-kohesioa sustatzea helburu duena (espainiarra/frantsesa den kultura, komunitate espainiarra/frantsesa; komunitate barruko elkartasun harremanak eta ezberdintasunak sortzen dituzten mugarik ez, kultur nortasuna duen entitate politikoa, Estatua). Alde horretatik, ikur nazionalak eta kultura nazionala (literatura, historia, hizkuntza bera) pertsonen bizitzaren parte izanarazteko eskolak duen gaitasuna azpimarratu behar da. Kultur ezberdintasunek identitate/nortasun ezberdinak sor ditzaketen heinean, Frantziak eta Espainiak -salbuespenak salbuespen- kultur uniformizazioaren bidea hartu izan dute eskolaren eremuan. Kultur aniztasuna ezaugarri nagusia den testuingurutan kultura batek edo bestek izan dezakeen estatusa edo prestigio maila oinarrizkoa bilakatzen da Estatuek gorpuztu nahi izan duten komunitate nortasunari dagokionez: hezkuntza-sistemaren barruan bere lekua izateak kulturaren estatusa erabat baldintzatuko luke (euskal kulturak hezkuntza-sistema frantsesean eta espainiarrean historikoki izan duen presentzia horren lekuko).

Euskal nazionalismoak kulturaren eremuan kapital politiko nabarmena izan du eskuartean euskal komunitatearen kultur nortasuna oinarritzeko garaian, euskal nazioa aldarrikatzeari dagokionez funtsezkoa gertatu dena; euskal kultur nortasunak euskal nazioaren oinarriko ardatza den euskal komunitate nazionalaren ikuspegiari sendotasuna eman dio, ezinbestekoa bihurtuz kontzientzi nazionala eraikitzerakoan. Hala ere, euskal nazionalismoa erronka nagusi bati erantzun beharrean aurkitu da, izan ere kultur garapena neurri batekoa ala bestekoa izan funtsezkoa bihurtzen da Estatu frantsesa eta espainiarraren eskutik bere ustez burutu izan den asimilazioari aurre egiteko. Euskal kultura denik ukatzeko edota gutxiesteko politikak ugariak izan dira bi Estatuetan: besteak beste, oinarrizkoa irakaskuntzaren eremuan buruturiko politika, kultur identitate orokorra (frantsesa/espainiarra) indartu nahian, honi aurre egingo liokeen edo zalantzan jarriko lukeen euskal kulturari eskolaren ateak itxiz edota, eraginkortasun politikoa indargabetzeko asmoz, presentzi folklorikoa/testimoniala eskainiz. Euskal nazionalismoak, garai eta era ezberdinetan, aurre egin nahi izan dio kulturak Estatuen eskuetan jokatu izan duen oinarri legitimatzailearen logikari, esate baterako hezkuntza-sistemaren kontrola arazo nazionalaren ardatz gisa azalduz.

Euskal nazionalismoak, kulturaren kapital politikoaren garrantziaz jabeturik, ulertu izan du euskal kulturak Estatuen pareko kultur garapena izanez gero, ezarri izan duten asimilazioari aurre egiteko egoera hobean egongo litzatekeela Euskal Herria nazio eraikuntzaren ikuspegitik. Azken bi mendeetan, behin baino gehiagotan erreakzionatu izan dute Estatuek -ahal izan duten neurrian bederen- euskal kulturari bizirik irauteko beharrezkoa litzaiokeen babes politikoa ukatuz, orokorrean kultur azpiegituraz gain hezkuntza-azpiegitura ziurtatuko liokeena. Frantziak eta Espainiak, euskal nazionalismoak sarri askotan salatu duenez, Estatu-Nazioaren identitatearekin bat ez datorren bestelako identitate nazionala elikatu zezakeen arrisku politiko gisa hartu izan dute euskal kulturaren presentzia irakaskuntza eremuan. Osatzen den katea aintzat harturik (kultura/nazioa, nazioa/egitura politikoak, egitura politikoak/hezkuntza-sistema, hezkuntza-sistema/kultura), euskal nazionalismoarentzako nahitaezkoa suertatu da hezkuntza-sistema era batean edo bestean kontrolatu nahi izatea euskal kulturak, euskal nazioaren zutabe nagusitzat jo duen heinean, hezkuntza-sisteman lekua izan dezan.

Hizkuntzaren gaiarekin kulturarenarekin egindako antzeko analisia egin daiteke: hizkuntza-komunitatearena garrantzitsuenetarikoa da ideologia nazionala oinarritzen dituzten elementuen artean. Estatuek, nazio-integrazioari begira, beren menpeko lurralde osoan identitate nazional bakarra sortzea izan dute helburu eta, Frantzia eta Espainiari dagokienez, frantsesa eta gaztelera identitate elikagai oinarrizkoak izan dira. Komunitatearena da berriro aintzat hartu beharreko erreferentzi nagusia: hizkuntza edozein giza talderen lokarri indartsua da eta nazionalismo mota askok hizkuntza-komunitatean ikusiko dute nazioaren ezaugarririk funtsezkoena. Bai Espainiari, baita Frantziari, beharrezkoa gertatu zaie komunitate-identitatea eraikitzea eta hizkuntza izan da batasun zutabe nagusia. Horretarako -arrakasta maila berdina izan ez bada ere- herritarren homogeneizazioa bultzatzen saiatu dira hizkuntza nazionalaren itzalpean. Sarritan azpimarratu izan da gizartearen modernizazioak/garapenak ezinbestekoa egin duela hizkuntza batean burutu beharreko populazioaren heziketa eta hizkuntza nazionalaren aukera (Estatu-Nazioarena, alegia) guztiz pragmatiko balitz bezala aurkeztu izan da, beharrari erantzungo liokeena. Neurri mesedegarri gisa aurkeztu izan den eskola-hizkuntzaren aukerak besteko egoera ezin du estali: beste hainbatetan gertatu den bezala, Estatu frantses eta espainiarrarentzako guztiz garrantzitsua izan da herritar bakoitzak normalizatua eta zentralizatua den hizkuntza oinarrizko eskolan ikastea; baina eskolan ikasten ez den hizkuntza ahazteak edota gutxiesteak ez du garrantzi txikiagorik izan. Frantsesak eta gaztelerak komunitate nazionalaren kohesioari dagokionez izan duten protagonismoa aintzat harturik, euskal nazionalismoak -euskal komunitate nazionalaren defentsan- hizkuntzak Estatuek bultzatutako kultur asimilazioaren prozesuan duen garrantzi politikoa nabarmendu izan du.

Estatu frantsesak eta Estatu espainiarrak lotu behar izan dute nazioaren ideologia hizkuntza nazionalaren ideologiarekin; lotura hori era eraginkorrean gauzatzerakoan eratutako hezkuntza-sistema eta eskola egiturak ezinbestekotzat jo dituzte. Hizkuntza funtsezkoa gertatu da frantses Estatua eta Estatu espainiarraren batasunari dagokionez; hizkuntza-batasunak Estatuaren jarduera errazten du, eta ez dagoenean edota egon izan ez denean -Frantzia eta Espainiaren kasu- helburu bilakatu da. Frantsesak eta gaztelerak bazuten eta badute Estatua, eta frantsesa eta gaztelera Estatu frantsesaren eta Estatu espainiarraren hizkuntza nazionalak ziren eta dira. Testuinguru horretan uler daiteke -ezberdintasunak izan baldin badira ere- irakaskuntzan frantsesak eta gaztelerak XIX. eta XX. mendeetan izan duten presentzia zein neurritaraino den garrantzitsua -ez izateak, edo zein neurritakoa, garrantzia duen bezala euskal nazioalismoaren ikuspegitik euskarari dagokionez-. Eta presentzi hori ezin da ulertu, besteak beste, irakaskuntzaren eremuan bai Frantziak bai Espainiak burutu izan duten politika kontutan hartu ezean.

Frantsesak eta gaztelerak hezkuntza-sisteman azkeneko mendeetan izan duten, eta duten, presentziak protagonismo ukaezina izan du nazioa/hizkuntza nazionalaren inguruko diskurtso ideologikoa eraikitzeko garaian. Euskal nazionalismoak, bere aldetik, osatu izan du hizkuntza/hezkuntza-sistema binomioaren gaineko ikuspegia nazio eraikuntzari dagokionez ardatz nagusia bilakatuz. Euskarak oso indartsua den identitate efektua du eta izan du euskal gizartean; eta hau horrela izan den -eta den- heinean, bai Estatu espainiarrak bai Estatu frantsesak bilatu izan duten identitate uniformearen aurka egin du. Horrela uler daiteke, euskal nazionalismoak historikoki salatu duenez, bi Estatu hauek -Estatu-Nazioaren hizkuntza ez den neurrian- euskararen konpetibitate politikoa ezabatzeko egin izan dituzten saiakerak -baita irakaskuntzan lekua izan duenean (egoera hoberenean ere, euskara eskubideen linboan baino ezin da kokatu)-; jokatu izan dute euskara gatazka-iturri balitz bezala, gatazka politikorako iturri, nazioaren izana bera ere arriskuan jarriko lukeen meatsua.

Estatu-Nazioari -ez berez Estatuari - aurre egiteko giltza indartsua izan da euskara euskal nazionalismoaren eskuetan; identitate kontrajarriak -zenbaitetan uztartu nahi izan badira ere- azalarazteko baliagarria, euskal nazioa eta nazio frantsesa/espainiarra bereizteko bidea eskaini izan dio. Sarritan maila ideologiko hutsean geratu bada ere -kultur nortasunaren elementu ideologiko apaingarria-, euskara euskal nazioaren funtsezko ezaugarria izan da euskal nazionalismoarentzat. Ondorioz, hezkuntza-sistemarekiko ezinbesteko erreferentzia puntua izan da euskara eta, kultur asimilazioari begira Estatuek ezarri nahi izan duten monopolioari amaiera emateko asmotan, irakaskuntzarena borraka gune politiko garrantzitsua bihurtu izan da. Euskal nazionalismoak aurre egin behar izan die urteetan eskolak eragindako euskarekiko amnesia eta gutxiesteari edota urruntasun afektiboari, honek euskal komunitate-nortasunaren apurketarekin duen loturarekin. Izan ere, euskal nazionalismoaren ikuspegitik, nola bada iraun bizirik, nola izan frantsesa eta gaztelaniarekin lehiatzeko gai (hau da, Estatu-Nazio frantsesa edota espainiarraren kultura nazionaleko hizkuntzekin lehiatzeko gai) hezkuntza-sisteman euskarak presentziarik ez badu?. Nahitaez, aurrez aurre egin beharra dago hezkuntza-sistemaren kontrolaren gaiarekin eta, ondorioz, kontrolak duen dimentsio politikoarekin: euskal nazionalismoaren aldetik argi azaldu da babes politikoa guztiz beharrezkoa zaiola euskarari, horrek soilik eskain eta ziurta baitiezaioke bizirik irauteko premiazkoa zaion hezkuntza-egitura.

Alde horretatik euskal nazionalismoak, sortu izan zenetik, hautu politiko ezberdinak egin izan ditu. Eskema orokor baten barruan, hiru sekuentzia nagusi nabarmendu daitezke. Alde batetik, euskal nazionalismoa sortu zen unean Estatu-Nazio espainiarrak (Espainiari begiratu baitio bereziki) bere legitimaziorako erabiltzen zuen hezkuntza-sistemaren aurkako erreakzioa. Bestetik, gizarte hedapen handiagoa lortu izan duen neurrian, hezkuntza-sistemaren kontrola lortzeko edota alternatibak sortzeko asmoz eginahal ezberdinak bideratuko dituen fasea (testuinguru honetan ulertu beharko litzateke autonomiaren defentsa, izan ikuspegi politiko batetik edota irakaskuntza erakundeen aldetik). Azkenik, euskal nazionalismoa bere hezkuntza-proiektu nazionala gauzatzera zuzenduko litzatekeen sendotze fasea (irudikatzen dena baino ez). Sortu zen garaitik, euskal nazionalismoa hezkuntza-sistema nazionalaren eragin nazionalizatzaileaz jabeturik, irakaskuntza Estatuaren kontrolpean egoteak euskal nazioaren dominazio armatzat hartu izan du, euskal nazioaren oinarri nagusiak diren euskal kultura eta euskararen arerio. Estatuari aurre egiteko borrokan, eskolari dagokionez, ikasleria, curriculuma, irakaskuntzaren kontrola, ..., eraso helburu nagusienetarikoak izan dira euskal nazionalismoaren diskurtsoan. Erreakzioaz gain, aipatutako bigarren fasera pasatuz, hezkuntza-sistema kontrolatu ahal izateko -neurri batean bederen- edota, nazioaren biziraupena helburu, aukerak sortzeko eta bultzatzeko jardun politikoa nabarmendu behar da: horra hor Autonomia Estatutuaren aldeko euskal nazionalismoaren apustu historikoa -zenbait herrialdeetan neurri bateko arrakasta lortu duena- edota, esate baterako, gerora agortua geratuko zen Bizkaiko auzo eskolen sorrera, EIBren inguruan antolatuko ziren euskal eskolak eta ikastolen mugimendua. Bestalde, euskal nazionalismoaren aldetik unibertsitatearena arazo nazionaltzat jo izan da, euskal unibertsitatearen aldeko adierazpenak ugariak izan dira edo, adierazgarriagoa izan daitekeena, gaurkoak ez diren euskal hezkuntza-sistema nazionalaren aldekoak. Dena den, ageriko asmoak bere horretan utzita, ezin da esan hezkuntza-proiektu nazionala gauzatze aldera urrats argirik eman duenik euskal nazionalismoak; irakaskuntzaren auzia herrigintza eta naziogintzaren eremuetan kokatu izan ditu, baina aipatu sendotze fasera iristeko ibilbidean ezinbesteko litzatekeen alderdia ez du aintzat hartu: estatugintza.

  • ARRIEN, Gregorio. Educación y escuelas de barriada de Bizkaia (Escuela y autonomía. 1898-1936). Bilbo: Bizkaiko Foru Aldundia, 1987.
  • ARRIEN, Gregorio. La generación del exilio. Génesis de las Escuelas Vascas y las Colonias Escolares (1932-1940). Bilbo: Onura, 1983.
  • DAVILA, Paulí (koor.). Las políticas educativas en el País Vasco durante el siglo XX. Madril: Biblioteca Nueva, 2004.
  • DAVILA, Paulí. La política educativa y la enseñanza primaria en el País Vasco, 1860-1930. Donostia: Ibaeta Pedagogia, 1995.
  • FERNANDEZ, Idoia. Oroimenaren hitza. Ikastolen historia 1960-1975. Bilbo: U.E.U., 1994.
  • IZTUETA, Paulo. Euskal irakaskuntza autonomia aroan (1983-1994). Donostia: Utriusque Vasconiae, 2000.
  • IZTUETA, Paulo. Hezkuntza, hizkuntza eta boterea Euskal Herrian. Donostia: Utriusque Vasconiae, 2000.
  • MATEOS, Txoli. Ikastola edo eskola publikoa: euskal nazionalismoaren hautua. Gasteiz: Eusko Jaurlaritza, 2000.
  • ZABALETA, Iñaki. Euskal Nazionalismoa eta hezkuntza (1895-1923). Leioa:UPV/EHU, 1998.
  • ZABALETA, Iñaki. "Nazionalismoa eta hezkuntza Euskal Herrian". Ikastaria, 16 zbk., 2008; 227-240 orr.