Tuberkulosia, izurri zuria ere deitua, Mycobacterium tuberculosis bakterioak edo Koch-en baziloak, 1882an aurkitzailearen omenez hala izendatua, sortutako gaixotasuna da. (1)
Europan asko garatu zen XVII. mendetik aurrera, bizi baldintza txarrek lagunduta: elikadura txarra, pilaketa, etxebizitza eskasak, etab.
Normalean birikei erasotzen die, eta neurri txikiagoan giltzurrunei, garunari edo bizkarrezurrari.
Tuberkulosiaren bakterioarekin kutsatutako pertsona guztiak ez dira gaixotzen. Badira infekzio latenteak dituzten pazienteak, gaixotasuna izan gabe ere transmititu dezaketenak. (1)
Gaixotasunaren bilakaera oso isila da hasieratik azken faseetara arte, eta, ondorioz, biriketako tuberkulosiak, tisikoak ere deituak, ez ziren etxean geratzen, baizik eta mundu guztiarekin harremantzen ziren ia bizitzako azken egunetara arte. Beraz, bere eritasuna nonahi ereiteko gai ziren eztul egitean edo hitz egitean. (1)
Hain ohikoak ez ziren beste transmisio-bide batzuk ziren ama edo inude tuberkuloso batetik bere haurrarengana, amaren esnearen bidez edo baita behi tuberkuloso baten esnetik ere.
Tratamenduak
XIX. mendearen amaierara arteko tratamendu komunak tuberkulosiarentzat askotarikoak eta eraginkortasun txikikoak ziren.
Koch-eko baziloa gaixotasunaren eragile gisa aurkitu zenean, Europan espezializatutako erietxeak ugaritzen hasi ziren, eskualde garai eta eguzkitsuetan kokatuak, mikroorganismoaren transmisio-katerako oso egokiak ez zirenak.
Tuberkulosiaren aurkako zentroen beste funtzio bat pazienteak isolatzea zen, gaixotasunaren transmisio-katea hautsiz, eta horretarako giro egokia eskainiz: klima, atsedena eta dieta egokiak gaixoentzat. Horrek, bizi-baldintzak pixkanaka hobetzearekin batera, kasuak gutxitzen hastea ekarri zuen, lehen farmako eraginkorrak agertu baino urte asko lehenago.
XX. mendearen hasieran, kirurgiaren garapenarekin batera, tratamendu kirurgikoak ugaritu egin ziren, hala nola biriketako erresekzioak, baina tratamendu aringarriak ziren.
1921ean tuberkulosiaren aurkako txertoa (BCG) aurkitu zen, tuberkulosiaren aurkako borrokan mugarri izan zena. Gipuzkoan, 1930ean hasi ziren txertaketa-kanpainak. Donostian hasi ziren umeekin, eta Zizurkilgo Fraisoroko Sehaska Etxean Jesus Alustiza medikuarekin hasi ziren. Azken horretan, 256 haur eta haien inudeak zeuden. (2)Tuberkulosiaren aurkako lehen farmako eraginkorrak estreptomizina izan ziren 1944an, eta batez ere isoniazina 1952an.
Harrezkero, gaixotasunak atzera egin du nabarmen, eta XXI. mendean era isolatuan agertzen da.
Tuberkulosiaren aurkako erietxeak Gipuzkoan
XX. mendearen hasieran, tuberkulosiak eragindako heriotza-tasa oso handia zen Gipuzkoan. 1914an, Luis Alzua medikuak (3) Gipuzkoako tuberkulosiaren aurkako Patronatuaren Batzordeari jakinarazi zion Gipuzkoako heriotzen % 13,10 tuberkulosiak eragindakoak zirela, eta kopuru hori Bizkaiak bakarrik gainditu zuen Estatu osoan.
1899an, Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen buletinean adierazten zen Donostian erregistratutako 961 heriotzetatik 612 helduei zegozkiela eta horietatik 128 tisiari; hau da, hiriko helduen heriotzen % 21.
1910ean, Eriondoen Lorategia deritzona inauguratu zen Eibarren, tuberkulosia pasatu zuten pazienteentzat. Niceto Muguruza medikuak sortu zuen. (4)
Gipuzkoan tuberkulosiaren aurkako lehen zentroa Mesedeetako Ama Birjina sendategia (5) izan zen, 1912an Donostian inauguratua.
Emiliano Eizagirre medikuak sustatu zuen, Tuberkulosiaren Aurkako Udal Batzordearen bidez, eta Loiolan kokatu zen. Emakumeak bakarrik hartzeko 40 ohe zituen, eta Alfontso XIII.a eta Viktoria Eugenia errege-erreginek inauguratu zuten.
Bere mantenu ekonomikorako, Emiliano Eizagirrek (6) Lorearen Festaren bilketa izenekoa ezarri zuen lehen aldiz Estatuan. (7)
1930eko hamarkadaren hasieran Ongintza-Batzarrari transferitu zitzaion.
1913an Eizagirre doktoreak tuberkulosiaren aurkako anbulatorio bat sortzea lortu zuen San Antonio Abad Ospitale Zibilean (8) eta 1932an Docker pabiloia sortu zuen ospitale berean lehen tuberkulosia zuten haurrentzat.
1928an beste bat jarri zuen Donostiako San Bartolome kalean. Ondoren, Eibarkoak (Ziriako Agirre medikuak sortua) (9), Irungoak, Tolosakoak, Azpeitikoak eta Bergarakoak.
1933an Andazarrateko Tuberkulosiaren Aurkako Erietxea (10) inauguratu zen Asteasuko lurretan. Osasun-zentro berri hori, sortu zenetik, gizonak artatzeko erabili zen, eta 80 ohe zituen.
Bere mantenurako 15 Mesedetako Ahizpak zituen, 3 mediku, barneko 2 praktikante, morrontzako 10 pertsona eta kapilau batekin batera, erietxeko plantilla osatzen zuten.
Erdibana eusten zioten zentroari Estatuak, Aldundiak eta inguruko udalek.
1956ko martxoan itxi zen erietxe hori, eta pazienteak Amarako ospitale berrian sartu ziren.
1934an, Estatuak tuberkulosiaren aurkako borrokaren lekukoa hartu zuen, eta tuberkulosiaren aurkako anbulatorio bat sortu zuen Donostian, Salvador Bravo medikuak zuzenduta, eta beste bat Eibarren.
1952an hasi zen lanean Amarako Ospitalea, 300 gaixorentzako edukierarekin. Aldundiak Tuberkulosiaren Aurkako Patronatu Nazionalari (TAPN) eman zion orubea, Gipuzkoan zeuden tuberkulosiaren aurkako erietxeak zentro bakar batean hartzeko asmoa baitzuen.
Horrela, Mesedeetako Andre Mariaren Loiolako erietxeko pazienteak eta Groseko San Antonio Abad Ospitaleko Doker haur-pabiloiko haurrak ospitale berrira eraman zituzten. 1955ean, Andazarrateko gizonen erietxeko pazienteak ospitaleratu zituzten.
Mediku-zuzendaritza mediko bikoitza ezarri zen Jose Luis Martinez de Salinas (Andazarrate) eta Bartolome Martínez De La Pera (Mesedeetako Ama Birjina) medikuekin.1974an Torax-Amara-Donostia Gaixotasun Ospitalea izena hartu zuen. (11)
XX. mendean zehar, klinika pribatu eta monografiko batzuk egon ziren (tuberkulosiaz soilik arduratzen zirenak), hala nola San Jose klinika (1922an Emiliano Eizagirre medikuak sortua) edo Villa Luz (1948an Salvador Bravo eta Jose Labaien medikuek sortua).
Epilogoa
Tuberkulosiak kalte pertsonal eta ekonomiko ugari eragin zituen Gipuzkoan XIX. mendetik XX. mendearen lehen erdira bitartean.
Antibiotiko eraginkorrak agertzearekin, txertaketa orokorrarekin eta herritarren bizi-baldintzak hobetzearekin, tuberkulosia lehen mailako osasun-arazoa izateari utzi zion gizartean XX. mendearen erdialdetik aurrera.
Emiliano Eizagirre medikua pertsona nabarmena izan zen tuberkulosiaren aurkako borrokan, eta sendategi-sare bat sortu zuen probintzia osoan zehar, bai eta tuberkulosiaren aurkako kartilla bat ere herritarrentzat. Lorearen festa ezarri zuen funts ekonomikoak lortzeko, eta tisiologia eskola bat sortu zuen Donostian, non tisi-aditu belaunaldi batzuk sortu ziren. (12)
Gaixoekin harremanetan egon zirenean gaixotasuna hartu zuten mediku, erizain, zaintzaile, erlijioso eta abar asko gogoratu behar dira. Lagin gisa, Toribio Albea medikua, Fraisoroko Sehaska Etxeko medikua, 1920an gaixotasunaren ondorioz behar baino lehenago hil zena.
Lorena-ko Gurutzea tuberkulosiaren aurkako borrokaren ikurra izan zen, eta horietako bat Donostiako Prim 61 kalean dago oraindik, atzeko harrian zizelkatuta, historiako tuberkulosiaren iragana gogorarazteko. (13)
Aipamenak
(1) Tuberculosis en Gipuzkoa. Revista Bascongada. Begiratu: https://w390w.gipuzkoa.net/WAS/CORP/DBKVisorBibliotecaWEB/visor.do?ver&amicus=178878&amicusArt=321163
(2) Casa Cuna de Fraisoro. Entziklopedia Auñamendi. Begiratu: https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/en/casa-cuna-de-fraisoro/ar-157140/
(3) Alzua Orbeozo, Luis. Entziklopedia Auñamendi. Begiratu: https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/alzua-orbegozo-luis/ar-9345/
(4) Muguruza Larriña, Niceto. Entziklopedia Auñamendi. Begiratu: https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/en/muguruza-larrina-niceto/ar-82734/
(5) Sanatorio Nuestra señora de las Mercedes. Gipuzkoako Sendagileen Elkargoa. Begiratu: https://www.comgi.eus/es_sanatorio_nuestra_senora_de_las_mercedes.aspx
(6) Eizaguirre Marquínez, Emiliano. Entziklopedia Auñamendi. Begiratu: https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/eizaguirre-marquinez-emiliano/ar-37548/
(7) Fiesta de la Flor. Gipuzkoako Sendagileen Elkargoa. Begiratu: https://www.comgi.eus/es_fiesta_de_la_flor.aspx
(8) Hospital Civil San Antonio Abad. Entziklopedia Auñamendi. Begiratu: https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/hospital-de-san-antonio-abad/ar-59937/
(9) Aguirre, Ciriaco. Entziklopedia Auñamendi. Begiratu: https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/aguirre-ciriaco/ar-24138/
(10) Sanatorio antituberculoso de Andazarrate. Gipuzkoako Sendagileen. Begiratu: https://www.comgi.eus/es_sanatorio_de_andazarrate.aspx
(11) Hospital de Amara. Gipuzkoako Sendagileen Elkargoa. Begiratu: https://www.comgi.eus/es_hospital_de_enfermedades_del_torax.aspx
(12) Lucha antituberculosa. Gipuzkoako Sendagileen Elkargoa. Begiratu: https://www.comgi.eus/es_lucha_antituberculosa.aspx
(13) Cruz de Lorena. Enfermería Avanza. Begiratu: http://enfeps.blogspot.com/2011/09/la-cruz-de-lorena-y-eldispensario.html
--
Jatorrizko testua: Carlos Alustiza Martínez
Itzulpena: BATUA itzultzaile automatikoa
Itzulpenaren berrikusketa: Joseba Rodriguez Zuazua