Kontzeptua

Tartalo

Tartaloren legenda oso zabalduta dago Euskal Herrian eta bertsio ugari bildu dituzte etnografoek. Hauen artean nabarmen, J.F. Cerquand XIX. mendean iparraldean eta Jose Miguel Barandiaran XX.ean hegoaldean. Honatx zaharrenetako bat, Cerquand-ek Zuberoako Santa Grazin bildutakoa, euskara batuko itzulpenarekin:

"Haur bat juan züzün egün batez oihanialat. Batü zizün Tartaro bat eta Tartaro harek eraman zizün bere etxerat. Tartaro harek egün oroz jaten zizün jente bat eta haur haren aldia ere ari züzün huilantzen. Gai batez Tartaroa einherik jin züzün eta lo jarri züzün suphazter khantian. Ordian haurrak zer ez dü egiten?. Hartzen dizü gerren bat eta irazten diozü boronteko begi bakotxa. Gero Tartaroaren aharien artian gordatzen düzü. Bortha ez beitzian idekitzen ahal, ez zakizün nula behar zian eskapatü. Hartzen dizü aharirik handiena eta lahardekatzen dizü: Gero haren larriaz üngüratzen düzü eta txintxarria lepuan ezartzen dizü.

Biharamenian Tartaroa abiatzen düzü aharien kanpo igortera eta jarten düzü bortha saihexian haurra eskapa ez dakion. Haur hori egoiten düzü emeki emeki azkenetarik, bena Tartaroak hunkitzen zitizün igaitian ahariak oro. Haurra hunkitziareki, ezagützen dizü eta lotzen ziozü ilheti, bena larria ützirik haurra eskapatzen ziozü. Ordian Tartaroa lasterrez abiatzen ziozü ondoti, bena ez zitezün gida. Ürthikiten diozü erhaztun eder bat hüra har dezan. Haurrak hartzen dizü eta ezarten erhi txinkarrian. Bena erhaztun harek oihu egiten zizün: " Ni hebe, ni hebe!" eta ordian Tartaroa lasterrez huna ziozün haurrari eta hatzeman abantzu zizün. Nahi zizün erhaztuna ideki bena ez zirozün. Zer egiten du ordian? Erhia muzten dizü eta ürthekiten dizü bere erhaztunareki hur handi bat beitzen harat. Erhaztuna ari beitzen aitzina oihuz: "Ni hebe, ni hebe!" Tartaroa hur hartarat jauzi züzün eta han itho.


"Haur bat joan zen egun batez oihanera. Topatu zuen Tartaro bat eta Tartaro hark eraman zuen bere etxera. Tartaro hark egunero jaten zuen gizon emakumeren bat, eta haurraren aldia ere ari zen hurbiltzen. Gau batez Tartaroa nekaturik etorri zen, eta lotara jarri zen sutondo txokoan. Orduan haurrak zer ez du egiten? Hartzen du burduntzi bat eta iragazten dio kopetako begi bakarra. Gero Tartaroaren aharien artean gordetzen da. Atea ezin zuen ireki eta ez zekien nola alde egingo ote zuen. Hartzen du aharirik handiena eta zintzurra mozten dio: Gero haren larruaz bildu eta txintxarria lepoan ipintzen du.

Biharamunean Tartaroa abiatzen da ahariak kanporatzera, eta jartzen da ate saihetsean haurra eskapa ez dakion. Haur hori egoten da isil isilik azkenekoekin, baina Tartaroak ukitzen zituen igarotzerakoan ahari guztiak. Haurra ukitu eta bertan ezagutzen du eta iletatik heldu. Baina larrua utzirik haurra eskapatzen zaio. Orduan Tartaroa lasterka hasten zaio atzetik baina ez zitekeen gidatu. Jaurtitzen dio eraztun eder bat hura har dezan. Haurrak hartzen du eta ipintzen du behatz txikian. Baina eraztun hark oihu egiten zuen: "Ni hemen, ni hemen¡", eta orduan Tartaroa lasterka bertan zetorkion haurrari, eta harrapa hurren zuen. Nahi zuen eraztuna ireki, baina ez zezakeen. Zer egiten du orduan?, behatza mozten du, eta ondoan zegoen ur handi batetara botatzen du eraztuna eta guzti. Eraztunak aurrera segitzen zuen oihuz: "Ni hemen, ni hemen!", eta Tartaroa ur hartara jauzi zen eta bertan ito" (Cerquand, 1875-87) (Itzulpen moldatua gazteleratik).

Tokian tokiko hainbat aldaera gertatzen dira halaber Tartalo itsuaren gida-baliabideari eta heriotza motari dagokienez. Zabalduena eraztun salataria bada ere, iheslariaren lasterka-hotsa aipatzen da noizbait Tartaloren gida-baliabide, eta ur handi eta osinen batean itotzearen ondoan, amiltzea ere aurki dezakegu heriotzaren eragile.