Izen honen lehen osagaiari dagokionez, Ikusi MAIRU. Baratzari dagokionez, gaur egungo hizkeran ortua esan nahi duela esan dezakegu. Baina, antzina, "hilerria" esan nahi izan omen zuen, Gernika eskualdeko latinizatutako ortu-santuan ("baratze santua", "zelai santua") bezala. Horrela, Ataunen, Jentilbaratza, "jentilen baratze", horiek lurperatuta omen dauden lekuari; Aranon izen horrekin historiaurreko monumentu bati -harrespil edo cromlech-, deitzen diote eta handik horrelako asko daude; Oiartzunen, Mairubaratza, "Mairuen baratze" esaten diote, eta esaten dutenez bertan INTXISUAK (lamia arrak, Zuberoako Maide edo aztiak Ataunen) lurperatuta daudela.
Nire Sarako informatzaileak esan zidanez, Ibañetako Mairubaratzen ondotik pasatzean, bertako lurperatuen alde otoitz egin ohi zen. Beraz, Mairubaratzarrak cromlechs edo harrespil moduko bat dira, "harrizko itxiturak" (Burdin Aroko monumentuak), gure herrialdeko leku askotan daudenak, nahiz eta leku bakoitzean izen desberdinak jaso. Aranon Jentilbaratzak deitzen die; Saran eta Zugarramurdin, Mairuilarrin "Mairu hilobia"; Maidekorralian, Altzain. Harrespil horien eremua Ariègetik Bizkairaino hedatzen da, Pirinioetan zehar. Hala ere, ez dira aurkitu Euskal Herriko eskualde zabaletan (Gipuzkoako, Bizkaiko, Nafarroako eskualde zabaletan eta bat ere Araba osoan); agian, nire ustez, honen arrazoia eremu horietan lehengo trikuharriak funtzio bererako erabiltzen jarraitu zutela baino, prospekzioak urriak izan direla da. Gipuzkoan, adibidez, ez ditugu ikusi bere lurraldeko zerrenda estu batetik kanpo, ekialdean; Nafarroan, mendi aldean bakarrik; Bizkaian, mendebaldean.
Telesforo de Aranzadik eta Pedro Manuel de Soraluzek 1914an indusketa batzuk egin zituzten Oiartzungo cromlechetan, baina ez zuten aurkitu eraikuntza horien esanahia, erabilera eta adina ezagutzeko balioko zuen materialik. Nik neuk egin nuen indusketa Olegiko (Ezkurra) batean 1936an, baina ez nuen ezer aurkitu harrizko hesi haien helburua argitzeko. Geroago -1957 eta 1959an-, nahiko azterketa sakona egin nuen Bidarrain eta Itsasu lurraldeetako Mendittipi eta Meatse harrespiletan, Frantziako Hezkuntza Nazionaleko Ministerioaren Arkitektura Zuzendaritzaren (Indusketak eta Zaharkinak) aginduz. Horietako baten erdian, harri lauekin egindako kutxeta edo zista bat aurkitu nuen: lurra eta ikatz zatiak zituen. Beste harrespil batean, sei metroko diametrokoa eta zirkunferentzia hogei lauza zutituaz egina, inguraketaren barruan bi karrakagailu aurkitu nituen, zulatzaile bat eta gezi-punta bat (hegalekin eta pedunkuluarekin egindakoak), denak suharrizkoak, gehi kolpekari edo harri koxkor, erabiltzeko seinale argiekin. Meatse eta Iuskadiko zenbait harrespilen erdian, lurretik ia ateratzen ez ziren harri batzuek seinalaturik, badaude metro erdi luze eta laurden bat zabal diren zista batzuk, ia seguru errautsak gordetzeko. Honek monumentu hauen izaera historiaurrekoa adierazten digute. Horregatik idatzi ahal izan genuen 1962an argitaratutako lan batean, En el Pirineo Vasco. Prospecciones y excavaciones prehistóricas, Homenaje a Telesforo de Aranzadi (MUNIBE aldizkaria, 3-4. Donostia, 1962), hauxe: "ez dugu uste arriskutsua denik eraikuntza baldar horiek Burdin Aroko errausketa-hilobi gisa hartzea. Forma bera eta neurriak, haietan aurkitu ditugun objektuak eta harrizko kutxa... Pothier jeneralak egindako Ger-eko lautadako cromlechekin parekatzen dituzte, zirkulu horiek tradizio halstattikoko hilobiak zirela ondorioztatuz". Erraustutakoen hilobi horiek antzinako bideetan zehar saroi zaharren inguruan eraiki ziren, eta Burdin Aroko artzain-bizitzaren lekuko dira. Hilotzen errausketa Euskal Herrian zehar hedatu zen. Horren adierazgarri dira Salbatierrabideko (Gasteiz) hilobiak, El Bortaleko (Karrantza), Uriokoa (Sara) eta Aizkomendiko (Egilatz) trikuharriaren tumuluan erraustutako hondakinak dituzten zuloak.
Ikusi GENTIL BARATZ, Ikusi MAIRU.
--
Jatorrizko testua: Jose Miguel Barandiaran
Itzulpena: ELIA itzultzaile automatikoa
Itzulpenaren berrikusketa: Joseba Rodriguez Zuazua