Pintoreak

Lecuona Nazabal, Nicolas de

Artista abangoardista, pintore, marrazkilari eta argazkilari gipuzkoarra, Ordizian jaioa 1913ko abenduaren 19an eta 1937ko ekainaren 11n hila.

Herriko albaitariaren zazpi seme-alaben artean zaharrena zen eta 17 urte zituela galdu zuen aita. Lehen mailako ikasketak amaitu zituenean, Donostiako Arte eta Lanbide Eskolara joan zen eta industria-diseinuari ekin zion. Jose Lagarderen eta Jose Campsen klaseetara joan zen. 1932an, 19 urte zituela, jaioterrian "Pintura industrial" titulupean erakusgai jarritako produkzio handia zuen. Donostiako San Telmo Museoa (zati bat) inauguratu zuen Euskal Pinturaren lehiaketan ere erakusketa egin zuen, Zuloaga, Salaberria eta Olasagastiren neurriko artistekin batera. Lecuonaren gaiak publizitatean, iragarkian, paskinean eta argazkian islatzen dira.

Urte hartan bertan Madrilera joan zen 1932 eta 1935 artean aparejadore-ikasketak egiteko. Madrilgo baliabide artistikoekin -Café Pombo- eta Eusko Ikasle Batzako jendearekin ikasi zuen. Lehen olio-pinturak 1933ko Gipuzkoako Artista Berrien Lehiaketan eman zituen ezagutzera Luis Echeverria izenarekin eta bigarren saria irabazi zuen. Garai hartako adiskide onenak zituen Jorge Oteiza, Jose Sarriegui pintorea, Pedro Mozos, Joaquin Gurruchaga eta Narkis Balenciaga; Lecuonaren artea poesia surrealistaz kutsatu zen, batik bat, artistaren collageak eta fotomuntaketak. 1934ko irailean beste erakusketa bat egin zuen Donostiako Kursaal Handiko aretoetan, Oteizarekin eta Balenciagarekin batera: 11 pintura, 5 marrazki, 18 argazki eta 1 fotomuntaketa. Abertzaletasunarekin lotutako talde euskalduna osatzen zuten arren, talde hartako kideek eta, batik bat, Lecuonak -k-rekin sinatu ohi zuenak- arte nazionalistaren ohiko etnizismotik ihes egiten dute. Urte haietan, artista esperimental eta modernoaren sentsibilitateari interesatzen zitzaion guztia biltzen zuen argazkien "irudizko museo" bitxia bildu zuen: ohiko objektuak, pintura modernoa eta klasikoa, arte afrikarra eta arte japoniarra. Zinea egitea ere pentsatu zuen eta Guión para cosas solas lana ezagutzen da.

Ikasketak amaitu zituenean Ordiziara itzuli eta Florentino Mocoroa arkitektoarekin egin zuen lan. Le Corbusier-i jarraitzen zion estilo arrazionalista bereizgarri zuten etxebizitzen hainbat proiektu sinatu zituen. Euskal harremanak zabaldu eta sendotu egin zituen: alde batetik, Aizpurua arkitektoa eta, bestetik, Arratz Beheran eskaini zion Lauaxeta poeta. Lecuonaren produkzioa ugaritu eta heldu egin zen urte haietan, 1936ko maiatzeko fotomuntaketa-autorretratuan amaitu zuen sakontasun garrantzitsua hartuta, heriotza goiztiarraren lehen iragarpena izango zena eta horri 1937ko otsailekoak jarraitu zion, heriotza baino lau hilabete lehenagokoak. Europako giroan nabari den gerra-kutsua artistaren konposizioan eta, azkenean, bizitzan sartuko da. Nazionalek mobilizatuta Gipuzkoak galdu zuenean, bere bandoko bonbardaketak hil zuen ekainaren 11n, Fruiz inguruan (Bizkaia).

Une horretatik aurrera, 40 urte baino gehiagotan isiltasuna nagusituko da artista horren baitan eta 1979 arte erreferentziaz soilik ezagutuko da. Urte horretan, artistaren senideek berriro ezagutzera ematea lortuko dute Donostian, Bergaran, Bilbon eta Iruñan egindako erakusketa-omenaldien bidez. Adelina Moyak, UNEDeko irakasleak, artistaren argazki-lanak, obra piktorikoak eta marrazkiak ordenatu eta katalogatu zituen eta 1982 eta 1983 artean Moyaren oharrekin batera bi liburuki ederretan erreproduzitu ziren. Interesa dela eta, ohar hauek nabarmenduko ditugu:

Klasizismoa Lekuonarengan.

"Lekuonaren lanean, horren azpian dagoen nolabaiteko osagai klasizista topatuko dugu, ironiari uko egin gabe eta errealizazioa historizismo bilakatu gabe. Iraganari egindako erreferentziak planteamenduak aberasten ditu, hartutako bidean mugarik eta atzerapausorik ekarri gabe. Jolas esperimentala da, elkarrizketa orainalditik iraganeko artearekin. Horrek aipatutako obra, nahiz oharren koadernoan idatzitako testua iradokitzen du".

Ukipen zolia.

"Lekuonarengan oso presente dagoen gaia "ukipen zoliena" da, alderdi klasizista horrekin nahasita azaltzen den bizi-printzipioa. Badirudi ukipen zolien gaia ere, ozta-ozta elkar ukitzen duten eskuko hatzena, "Adanen sorrera" zatiaren birformulaziotik datorrela, Aitaren hatz erakusleak Semearen hatz erakuslea bizia emanez apenas ukitzen duenekoa. Era berean, Lekuonak fotomuntaketan neskatilaren hatz erakuslea eta zaldiaren hanka jarri ditu, hodeietarantz jaurtitzen den igerilariaren eskua. Bi zenbakia aldatu eta hiru esku azaltzen ditu, horien hatzek elkar ukitzen dute, eta "ukipen zoliak" "bizitza eta oreka" gisa definitzen dituen kriptikoa utzi du idatzita".

Jatorriaren bilaketa: ahaidetasuna Oteizarekin.

"Jatorrien bilaketa horrek, misterioaren azterketa horrek, galdera ireki gisa jarraitzen du Lekuonaren obran, irudiak adierazteko moduan prozedura aldakorren aniztasunetik jasotzen den batasuna transmitituz. Ildo horretatik, pinturan, argazkian eta fotomuntaketan teknika mistoak, arraspatzeak, lurrak eta ebakiak, orbana eta euskarri irekiak esperimentatzen ditu. Unibertso fisikoaren esplorazioa ingurunearekiko esperientziatik eta adierazitako ingurune fisikoak ematen duena berriz aztertzetik igarotzen da, hori koloreztatutako materia, nahiz obturadorean zeharreko argiaren marrazkia izan. Jarrera ireki horretatik, kolorea erauzten ahalegindu daiteke, pintzela baztertzen eta kolorea eskuarekin edo espatularekin aplikatzen, zenbaitetan, fotokalkideetan edo fotomuntaketa-collageetan kamera albo batera uzten duen moduan. Zehaztu beharko litzateke nortasunaren bilaketa horrek euskaldunaren jatorriaren hurbilketan eragiten duela (Oteizarekin harremana zuen garaian gutxienez), "euskal errenazimenduaren" tokikoagoak diren beste planteamendu batzuekiko ikuspegi alternatiboa eskaintzeko ahaleginak bultzatuta. Oteizak 50-60ko hamarkadetako artisten artean nortasunaren bilaketako protagonista gisa zer esan nahi duen ulertzeko eta Quousque Tandem-aren eragina zorrozki artistikoa den maila zabalagoetan, Errepublikaren aurreko garaiko abiapuntua planteatu beharra dago eta kultura garaikideak berezkoa duen gizaki berriaren utopiaren fenomeno horretatik aztertu. Agian ikuspegi horretatik hobeto ulertuko ditugu Lekuonaren eta Oteizaren zenbait irudi lotzen dituzten antzekotasunak, horien bienak Europako beste artista batzuekin lotzen dituztenak eta horien onespena publikoaren geruza zabaletan".

Marrazkiaren distortsioa.

"Estetika surrealari edo gainerrealari ere atxikitako marrazkietan, baina ikuspegi errealistatik, efektu harrigarriak ageri dira, modu nabarmenean areagotzen diren distortsioak bezala, kabareteko pianistaren eskua, hain zuzen; elaborazio oso azkarra, berezkoa, iradokitzen duten marrazkiak; edo 7. etxean bizi den gizontxoaren eskuetako hortzetako eskuila bezala, loaldiaren espazio luzatutik begiratzen dioguna, estutasunezko sentsazio nabarmenarekin. Haluzinazioen antzeko marrazkiak dira eta horietako gehiegizko ukituek poetikotzat dutena hil dezakete".

Marrazki publizitarioa.

"Bestalde, testuak, aldizkariak edo egunkariak ilustratzera bideratutako marrazkien multzoak aukera eta irtenbide profesionalen aniztasunaren parean kokatzen gaitu; horietan umorezko osagaia topatzen dugu, errealizazio ausarta eta aurreiritzirik gabekoa. Ez dute estutasunik sortzen eta ez diote sormenari oztoporik jartzen, enkarguaren pisuak estututako artisten kasuetan bezala".

Argazkia.

"Urte haietan, artistaren argazki-lana espazio piktorikoaren esplorazioetara oso lotuta egon zen, eta zinemak asko eragin zuen horretan. Ikuspuntu arraroak eta desberdinak bilatzen ditu etengabe, hartualdi altuetan edo baxuetan, irudi zinematografikoen antzera, tentsioan dauden irudien sentsazioa sortzen duten enkoadraketa diagonalen bidez lekualdatzen du ikus-angelua eta kamera asko hurbiltzen du lehen planora, distortsio-efektuak bilatuz".

1994ko abuztuan, Zarauzko (Gipuzkoa) Photomuseum museoak zuzeneko argazkien erakusketa egin zuen, manipulaziorik gabeko argazkiak, artistaren familiatik etorritakoak, gaikako lau ataletan banatuta: autorretratuak edo autoargazkiak, haurrak, saiakuntzak eta lagunak. Bi urte geroago, 18 "fotocollage" aurkezten zituen beste erakusketa egin zen.

Zinematografia.

Guión para cosas solas lanak Lekuonak gerratik bizirik irten izango balitz hartuko zituen norabideen ideia ematen digu: "...Ilunantza, denak zutik daude lo; egunsenti bizkorrean, argia bizi egin da, kanpai hotsa, bat iratzarri egin da eta tokitik atera da sororantz bakarrik, bere gosaria bilatuko du (ukipen zolia izan behar duena), honelako soroko lekura iritsi da (marrazkia) eta eskua jasota (El Grecoren irudiaren antzera) aurrera jarraituko du eta horrela, hainbat modutara errepikatuko da beste hainbatekin". "Laster makilak baino ez dituen basora iritsi eta gurutzatu egingo du, bakarrik zeharkatzen duten gizon asko daude, elkar gurutzatuz; oztopo barrokora heldu arte, ondoren, ukipen zoli asko, baina dena zikinduko dute. Abestu egingo duen maskara biziduna ere egongo da, baita ogi-oreak ere izkinetan". Ohar horien ostean, gaur egun Lekuona, Juan de Larrearen antzera, euskal surrealismoaren adierazgarririk handientzat hartzea uler daiteke.