Donostiako plaza nagusia, lehen «Berria» zena, hiriko Alde Zaharreko erdigune neuralgikoan kokatua. Gaur egun, «Uztailaren 18a» du izena, Udalak 1937ko ekainaren 15ean egindako bilkuran emana. Camino doktorearen bidez, badakigu plaza hori 1722an egin zela, Embeltran eta Amasorrain kaleak osatzen zituzten eraikinak erosiz eta eraitsiz. Kale horiek leku hartan zeuden, Herkules Torrelliren trazadurari jarraituz, San Bartolome monasterioaren frontispizioa ere harena zena. Haren kostua 1.016.619 errealekoa izan zen, 40.000 peso baino gehiagoko kostua izan zuen kontzeju-etxea kontuan hartu gabe. Plaza berri horren bidez, saihestu nahi izan ziren Plaza Zaharrean militarren eta herritarren artean gertatzen ziren gorabeherak ikuskizun publikoen lehiaketetan, han hiru kuartel baitzeuden, eta Udaletxea eta Kontsulatuarena ere egoera hobean jarri nahi izan ziren, non gero lonja eta Filipinetako Konpainiaren biltegiak jarri ziren lekuan baitzeuden. Plaza honetako eraikin guztiak Udalaren kontura eraiki ziren, eta jangarriak txikizka saltzen zituzten guztiei beren salgaiak plaza horretan saltzera behartu zitzaien, eta ez Plaza Zaharrean edo kaleetan, orain arte bezala. Horretarako, Udalak erabaki hori betetzea xedatu zuen 1722ko otsailaren 1ean, eta urte bereko urriaren 16ko Errege Probisioaren bitartez berretsia izan zen. Horrez gain argitu zuen, errebaletan bi edo hiru denda jartzeko leku egokietan. Plaza, orain bezala, ataripeak edo arkupeak zituen lau aurrealdeetan beste hainbeste kalez mozturik. Horietako bi, Iñigo kaletik zetozenak, gurdiak eta kotxeak pasatzeko gai ziren, eta beste biak zaldunak bakarrik. Haren kokapena, horizontala baino gehiago, guztiz hondoratuta zegoen. Sartaldeko buruan, Kontzejuaren eta Kontsulatuaren etxea zegoen, arkupe edo arku handi batez. Eraikin hori nahiko gai zen eta areto bikainak zituen, baina kanpoko formetako estilo churriguereskoak dekorazio bitxia egiten zuen. Laukizuzenaren gainerako aldeak hiru arku-sail uniformez osatuta zeuden, haien gainean kargatzen ziren etxeak edo aurrealdeak bezalaxe. XIX. mendearen hasieran, Independentziaren Gerra zela eta, Udalak etxe horien jabetza saldu behar izan zuen 1810ean, eta hainbat eskubide gorde zituen finka horien gainean, hala nola estalpearen eta arkuen eskubidea, balkoiak zezenketa eta bestelako gozamenetarako, argiztapen-gauak, etab., etekinekin funtzioaren gastuei erantzuteko. 1813an hiriko sutea sortu zenean, Plaza inguratzen zuten 25 eraikin haiek besteen patua jarraitu zuten eta erabat suntsitu ziren. Kontzeju etxeko fatxada guztia suntsituta eta zimenduetaraino erorita geratu zen. Bi aldeak eta bizkarra zutik zeuden, baina ahulak eta erabilezinak. Halaber, suntsitu egin ziren plazaren alde luzeenetako aurrealde osoak, eta Kontzeju etxearen kontrako aldeko zati bat baino ez zen zutik mantendu, nahiz eta arriskuan egon izan. Era berean, horma mehelin gehienak hondatu egin ziren, eta bizkarreko paretak bakarrik geratu ziren, euriteek eta haizeek bota zituztenak. Plazaren hiru aldeak oso etxe estuak ziren, aurrealde eta sakonera txikikoak txikikoak. Horregatik, eskailera guztiak estuak, ilunak eta zorrotzak ziren, eta barruko gelak eta sukaldeak argirik gabekoak, bizkarrean zituzten patin txiki partzialetatik jasotzen zituztenak. Ia urte osoan argi artifiziala erabili behar izaten zuten, banaketa akastunaren ondorioa. Hondamendiaren ondoren, orube horietako jabe askok saldu egin zituzten, udalerriarekin zuten erroldari edo zergari kasurik egin gabe, eta eraikin berrien eraikuntza proiektatzean, erreklamazio eta kexa ugari agertu zirenez, ebilera bat egin zen interesdunen eta Udalaren artean, korrejidorearen lehendakaritzapean. Bilera horretan erabaki zuten hiriak orube horiek libratuko zituela erantzukizun orotatik: fatxadak Ugartemendía arkitektoaren planoaren arabera egitea, kostuetan geratuko zen aldea funts publikoetatik ordainduz, Etxagueko alargunaren etxekoarekin alderatuta azken horrek abiapuntu izan behar baitzuen: Udalak balkoiak erabili ahal izatea, hilketadun zezenketak zirenean, jendeari saltzeko, jabearentzat balkoi torero bat izateko eskubidea gordez, hau da, leiho bat edo balkoi erdi bat izateko eskubidea, eskatzen zuen etxeko gelan, eta bi leiho edo balkoi erdi bat, zinegotzia bazen, Udalak oro har balkoi guztietarako ezarritako prezioa ordainduz. Gainera, Udalak proposatu zuen, eta hala adostu zen, merkatuko bankuak zerga baten bidez zergapetzeko eskubidea ematea, plazako arkupeetan jarri behar baitziren, bildutako dirua Ospitalearen eta Erruki Etxearen onerako erabiliz, eta jabeek eta maizterrek egin gabe; kasu horretan, hiriaren kontura izango litzateke lehen solairuko burdinazko balkoi guztia. Jabetzaren auzia argitu ondoren, plaza eraikitzea pentsatu zen, auzotarrek gogo biziz hartu zuten proiektua. Funtsak falta ziren eta harpidetza publikoa ireki zen, 53.000 erreal berehala sortu zituena. 1817. urtearen hasieran, funts horiek plazaren betelanari atxiki zitzaizkion, eta xedatu zen, plazaren zorua beharrezko mailara igotzeko nahikoa ez bazen, plazaren perimetroa osatzen zuten eraikinetako obra-hondakinak beste kale batzuetako jabeei beren kontura ekartzea. Udalak zimendatze-lanak egin zituen administrazioan, eta etxeetako zimenduak eraiki ziren. Arkuen enkanterako baldintzak prestatu ziren. Hiru kontratista gogotsuk, jakinik zatika errematatu behar zituztela, idazki bat aurkeztu zioten Udalari, eta adierazi zioten arkuek behar bezalako uniformetasuna izan zezaten eta Gasteizko Plazak zituen akatsak gerta ez zitezen, komeni zela kontratistek berek hartzea beren gain obra osoa, eta oharra aintzat hartuta, kontratistek berek hartu zuten guztia enkante bakarrean. Proiektu handi hau egiteko prestatze-lan guztiak eginda, 1817ko abuztuaren 16an inauguratu ziren obrak, gogo biziz eta ponpeziaz. Plazaren neurriak hauek ziren: 205 oin luze, 132 oin zabal eta 26.060 oin koadro. Arkuak 1818ko azaroaren 6an eman ziren, eta arkitektoa oso gustura geratu zen bere batasun, zuzentasun eta sendotasunagatik. Izan ere, kontratistei enkanteko baldintzetan adierazitako sariaren ehuneko bi jasotzeko eskubidea eman zien, eta zenbateko horri dagozkion 5.597-16 errealak eman zitzaizkien. Balkoiekin arkuen irizpide bera erabili zen, eta, haren arabera, uniformetasun eta erregulartasun handiagorako komeni zen esku bakar batek lantzea; izan ere, jabeak aske uzten baziren, langile desberdinez baliatuz, desberdintasun nabariak agertuko ziren, eta horrek eragin txarra izango zuen begibistan. Hiru egile aurkeztu ziren, proposamen desberdinekin: Romualdo Zornoza eta José María de Uranga, Donostiako bizilagunak eta Manuel Felipe Guevara, Irungoa, eta bakoitzari solairu bateko balkoiak ematea erabaki zen. Horietako bati, hiru aldeetako lehen solairuetakoak, lurretakoak edo kale-zuloetakoak eta plazaren beheko aldeko edo arku txikiko tarteko karelak. Beste bati bigarrenekoak eta beste bati hirugarrenekoak. Plaza honetan ospatu ziren gero, urte askoan, jai publiko guztiak, zezenketak barne, eta burdinazko barrekin laukitxoan itxiz, eta egurrezko palko eta jarlekuez egindako andanak osatuz. Balkoi guztiak zenbakituta zeuden, eta oraindik ere hala daude, eta Udalak azaldutako moduan erabiltzen zituen. Plaza honetako arkuetan, Donostiako denda distiratsuenak hartu zuen eserlekua, eta haiek ziren Donostiako nagusiak biltzeko nahitaezko pasealekua. Plaza honetako merkatuko arbitrioak enkantean jarri ziren azken urtea 1870etik 1871ra bitarteko urte ekonomikoa izan zen. Hurrengo urtean, 1871tik 1872ra, Bretxako merkatua gaituta zegoen, baina Udalak fruituak saltzeko postuen errenta kobratzen jarraitzen du. «Plaza Berria» izenarekin jarraitu zuen 1820. urtera arte, non marmolezko hilarri bat jarri baitzen urrezko letrekin, honela zioena: «Plaza de la Constitución», Espainian ezarri zen Konstituzio Erregimenaren omenez, eta halaxe deitzen jarraitu zuen. 1897ko apirilaren 13ko erabakiaren bidez, Plaza Berria errotulua euskaraz jartzea xedatu zen. Erref.: Serapio Múgica.
--