Euskal hiztegiek (Elhuyar, Orotariko) izenlagun modura baino ez dute onartzen hitza (gazt. divino). Halere gizonezko edo emakumezko terminoekin duen homogeneotasuna ikusita eta Juan Inazio Hartsuagaren Euskal Mitologia Konparatua idazlanean egiten den erabilpenean oinarrituta (Jainkozko eta Gizazkoak), zilegi bekigu substantibo moduan erabiltzea artikulu honetan, gaztelerazko deidad esanahiaz.
Jainkozko terminoak noski Jainko du oinarri, eta Jainko honek izaki zehatz bat izendatzen du, kristauen jainkoa, berari dagokion ezaugarri berezi multzoarekin. Horregatik jainkozko ez da sobera egokia gertatzen munduko erlijioetan zehar topa daitezkeen hainbat eta hainbat izaki ezberdin izendatzeko. Jainkoa (Jaungoikoa) diogunean, edo jainkoak diogunean hainbat jainko indoeuropar paganoz ari garelarik, izenak oharkabean dakarzkigu gogora zenbait ezaugarri eta funtzio, horiek guztiengan aurki daitezkeenak. Baina jainkozko terminoa ongi definitzeko egin behar den lehen urratsa zera da hain zuzen, ohartzea Jainkoaren edo jainkoen batere antzik ez duten jankozkoak ere badirela, eta beraz, jainkozko hitza bera, arrunt engainagarria gerta daitekeela eta desegokia, hainbat izaki deskribatzeko. Hiztegia aldatzeko helbururik ez dugunez, jainkozko hitzari eutsiko diogu halere, baina argi utziz terminoari ematen diogun adiera bakarra zera dela, "naturaz gaindiko izakia", izaki horri dagozkion ezaugarriak inola ere mugatu edo baldintzatu gabe, ikusiko dugun legez ezaugarriok anitzak eta diferenteak izan baitaitezke, horren arabera eratzen diren jainkozko eta gizazkoen arteko harremanak bezalaxe.
Beraz, jainkozko esango diogu, naturaz gaindiko izateagatik gizakiak baino indartsuago den izaki bati. Gizakiek hura beraiek baino indartsuagotzat jotzea da jainkozkotasunaren funtsa, eta horren gainean eraikiko dira gero nortasun ezaugarri multzo bat eta gizakiekiko harreman sorta bat.
Jainkorik ba ote den, kosmologia edo teologia mailan egin datekeen eztabaidaz haratago, ezbairik gabeko lekukotza antropologikoak erakusten du erlijio guztiak eta horietako jainkozko guztiak gizakiek asmaturikoak direla. Gizakiak dira jainkozkoak irudikatu dituztenak eta erlijioak taxutu dituztenak. Horregatik gizarte bakoitzaren erlijioa eta bertan parte hartzen duten jainkozkoak gizarte beraren isla dira beti, gizarte horrek proposatzen dituen eredu, balio eta helburuen isla.
Erlijioak eratu eta jainkoak modelatzeko lehengaiak bi dira beraz: natura eta gizarteko harremanak.
Natura da, desoreka sortu eta gizakiari bera baino indartsuagorik badela erakusten dion lehen errealitatea. Testuinguru primitibo batean, Naturak egunero eta etengabe gogora arazten dio gizakiari bere txikitasuna: lainoek ezkutatua edo neguak ahuldua behar hainbat indarrez berotzen ez duen eguzkia, behar denean botatzen ez duen euria, soro idorretan sumatzen den gosearen itzala, noiznahi ageri eta gure hurbileko maiteak eraman diezazkigukeen gaitza, beti lagun dabilen heriotza,... testuinguru osoak behin eta berriz adierazten dio gizakiari zeinen ezgauza den. Halere, Naturaren akuilu berak erreakzio arrunt diferenteak sorrarazten ditu kulturaren mailan. Diferenteak eta kontrajarriak ere zenbaitetan.
Euskal mitologia eta, bere testuinguru historikoa osatzen duen indoeuropar mitologia baino ez ditugu aintzakotzat hartuko aipatu erreakzio kulturalez mintzatzerakoan, azken honetan Erromako Elizaren bidezko sinesmenak ere sartzen direlarik.
Naturaren indarrak gizakien indarrak baino handiago izateak zera irudikatzera darama indoeuropar mitologian, alegia, Naturaren indarrok jainkoen esku dauden tresna batzuk direla, eta jainkook erabili egiten dituztela indar horiek hainbat asmo lortze aldera. Natura tresna bat da, Natura jainkoen borondatearen menpeko da. Natura gizakiak baino indartsuago da, baina jainkoak Natura bera baino indartsuagoak dira: jainkoak hilezkorrak dira, ez dute ez hotzik ez berorik, ez dira gaixotzen eta ez dira hiltzen ere. Ez dira Naturaren menpeko. Aitzitik, Naturaren nagusi eta jabeak dira eta Naturaren indarrak baliatzen dituzte euren helburuak lortu nahi eta zerbaitek hori oztopatzen duenean. Izurriteak bidali, uholdeak eragin, lehorteak eta gehiegizko euriak, tximistaz inor kiskali,... Eta zertarako egiten dute hori dena? Euren nahia eta asmoak burutzeko. Izan ere, jainkoek asmoak baitituzte gizakientzat: gizakiek hau edo hori egin dezagun nahi dute, honela edo horrela bizi gaitezen, hainbat gauza ez dezagun egin, eurek esan eta araututakoaren arabera opariak eta otoitzak opa diezaiegun, e.a. Gizakiek ez badute jainkoen borondatea betetzen hauek zigorra bidali diezaiekete Naturaren indarrak baliatuz. Kultura anitzetan aurki ditzakegu jokabide honen adibideak. Hona dakargun lehena Irlandako mitologiatik dator eta bertako attacot nekazariek euren jauntxoen uztarria astindu zutenean gertaturikoa kontatzen digu:
"Izan ere, gaitza izan zen Irlandaren egoera Cairbre honen garaian, zeren lurrak ez baitzien bere fruituak Attacot-ei eman, Irlandako nobleziarekin egin zuten sarraskiaren ondoren; horrela, artoa, fruituak eta Irlandako produktuak idorrak izan ziren; zeren bihi bakarra egon ohi baitzen artaburuan, ezkur bakarra haritzean eta hur bakarra hurritzean. Antzuak ziren bere kaiak; esnerik gabekoa bere ganadua; beraz gosete larria zabaldu zen Irlandan zehar Cairbre-k erregetza izan zuen bost urteetan. Gero Cairbre hil zen eta attacotak Morann Cairbre-ren semeari eskaini zioten erregetza. Hau gizon inteligente eta ikasia zen eta ez zuela onartuko erantzun zuen ez baitzuen horretarako eskubide hereditariorik. Are gehiago zera esan zuen, idortasuna eta gosea ez zirela amaituko, benetako herederoen bila norbait bidali arte, ...
Gero nobleak ekarri zituzten atzera, eta atacotek, Zerua, Lurra, Eguzkia, Ilargia eta elementu guztien gainean zin egin zuten nobleei eta haren ondorengoei obeditzea, itsasoak Irlanda inguratuko zuen bezain luzaro" (Hartsuaga, 1987).
Noski, behar bezalako Erregea ekarri ondoren gauzak bere onera itzuliko dira:
"Kristoren garaiko 15. Urtea: Fearadhach Finnfeachtnacht-en lehen urtea Irlandako erregetzan; ona izan zen Irlanda bere garaian. Urtaroak zuzen eta behar bezalakoak ziren. Lurrak bere fruitua eman zuen. Ibaiak arrainez beterik zeuden. Errapeak esnez beterik.Zuhaitzak abartsuak eta tantai zabalekoak".
Erroma errepublikar beran ere, erregetzarik ez eta hauteskundeak dituen testuinguru batean, boterea gizarte maila bati dagokiola dirudi, jainkoen begikoa den mailari hain zuzen. Eta jainkoek euren kuttunen alde jardungo dute, Hiriaren etorkizuna ahal den guztietan baldintzatu eta bideratuz:
"Hona hemen urteko gertakariak. Bazetorren tribuno militarrak hautatzeko garaia, eta honek ia buruhauste gehiago ematen zien Gurasoei, gerla berak baino, zeren ohartzen baitziren botere absolutua populuarekin erdibitu baino areago, kasik galdu egin zutela. Beraz, zuhurki aukeratutako pertsona oso ilustreak hautagai bezala aurkeztu ondoren,- hain ilustreak, beren iritziz eskandalua litzatekeela hautatuak izango ez balira-, denak asuntoan buru-belarri sartzen zirela guztiak hautagai balira bezala, eta ekinbide guztiak erabiliz, gizonez ez-ezik jainkoez ere baliatzen ziren, beldur erlijiosoa eragin nahian azken bi urteetako hauteskundeen inguruan: "Lehen urtean negua jasangaitza izan zen, benetan Zerutik bidalitako seinalea zirudiena; hurrengo urtean, kito seinaleak eta hara ekintzak: Pestea lurraldean eta Erroman bertan,- jainkoen haserrearen erakusgarri eztabaidaezina. Destinoaren liburuaren erakustaldiz haiek baretuz bakarrik egotzi ahal izan zena. Hauteskundeak jainkoen babespean egiten zirela eta, hauek ez omen zuten onartu karguak populuaren eskuetan egotea eta hierarkia soziala itzulipurdikatzea" (Hartsuaga, 1987).
Euskal mitologiaren kosmologiak, neolitoko nekazaritza kulturaren kosmologiaren oinordeko delarik, aurreko erreakzioaren kontrako jarrera kultural baten aztarnak gorde ditu. Jarrera kultural hagitz "moderno" eta harrigarri samar iritzi dakiokeena, gizakiaren historiak beti aurrera eta hobera egiten duela uste badugu, ortogenetistek okerki uste duten modura. Izan ere, aipatu mitologian nabari daitekeena zera da, Naturaren indarrak gizakiarenak baino indartsuagotzat jotzen direla noski, baina inola ere ez jainko batzuen borondatearen menpeko modura, edota asmo edo helburu batzuen araberako. Natura ez da inoren eskuetan dagoen tresna, zorizko gertakari multzo bat baizik, eta indarrok zorizko direnez zilegi da horiek behatu eta behatze horietatik hainbat ikaspen erauztea ahal den neurrian eta sinbolikoki kontrolatu eta bideratu ahal izateko gero, saio horiek ez baitute inongo jainkorik haserraraziko. Naturaren indarrek giza edo animali itxurako irudikapen sinboliko bat jasoko dute (Mari, Sugaar), eta horrek eragin dezake irudikapenok jainkoekin nahastea, baina batzuk eta besteak ezin dira diferenteago izan. Sugaar-i suge-jainkoa, edo Mari-ri Lur-Amaren jainkosa esan ohi bazaie ere, ez dira ez jainko eta ez jainkosa, ez batek eta ez besteak ez dituztelako naturaren indarrak erabiltzen gizakiei egitasmo bat eta helburu batzuk ezartzeko. Indarrok ez dira tresnak euren eskuetan; indarron itxura sinbolikoa baino ez dira. Sugaar edo Mariren inguruan Barandiaranek bildutako hainbat eta hainbat argibideetan oso nabarmena da nola gertatzen diren eguraldiaren agerkari nagusi horiek, inolako umore aldaketekiko loturarik gabe, inolako zapuzte edo haserre-bideren adierazgarri izan gabe, zeharo eta erabat zorizko.
"Ordizian eta Ataunen diotenez, Itsasondoko apaiz jauna Muruko leitzera igotzen da zazpi urteoro, Mari konjuratzeko. Konjuru honek egoitzaren barnean harrapatzen badu ekaitzik ez da izango hurrengo zazpi urteetan; barnean ez badago, orduan uztak hondatuko dituzten harri-jasak maiz botako ditu.Oñatin diotenez, Arantzazuko fraideak urtean behin Aloña mendiko Gaiztozulora igotzen dira, bertan bizi den Anbotoko dama konjuratzeko. Honi buruz Adrian Lizarralde apaiz jaunak berri hau idatzi zidan besteak beste: "Urte batean, zegamar atso elizkoi bat etorri zen Arantzazura garrazki kexatuz Arantzazuko fraideek Aizkorriko sorgina (Mari) konjuratu ez zutela eta, honek, arto soroak hondatu zituen harri jasa atera zuela salatuz."
Aian ere uste denez, Gurutze Santuaren Inbentzioaren egunean (Maiatzak 3) egin ohi den konjuruak Mari bere haitzulo barnean harrapatzen badu, haizeak eta ekaitzak ez dira bertatik aterako.
Azkoitin diotenez, Anbotoko Dama eta bere senarra elkartzen direnean, kazkabarra edo harri-jasaren bat botatzen du.
(...) Orduan behin behin hasi zen eguraldiaren zergatia esaten: "Hara, Santa Barbara egunean Anbotoko Señora koba barruan sartuta egoten bada, hurrengo uda ugaria eta ona izango da; baina egun horretan kobatik kanpora izaten bada, hurrengo udan sekulako ekaitzak eta triskantzak izaten dira. Eta igaro den urteko Santa Barbara egunean, hor Mugarra aldean ibili omen zen su eta gar Anbotoko Señora hori; eta horregatik dira aurtengo ekaitz, trumoi enparau ezbehar guztiok."
Hein beronetan, hona zer dioten Amezketan:
Maiz aski ere, Txindokitik Murura iragaten da, eta alderantziz. Txindokin dagoelarik ez du kazkabarrik botatzen Amezketan edo inguruko herrietan. Bai ordea Murun dagoelarik.
Eta Oñati, Aretxabaleta eta Orozkon:
Oñati eta Aretxabaletan diotenez, Mari Anboton dagoenean euria ugari izaten da. Aloñan dagoelarik, lehorte iraunkorra. Orozkon diotenez, Supelegor edo Supelaurko haitzuloan dagoenean uzta bikainak biltzen dira" (Barandiaran, 1973).
Naturaren indarren atzean egitasmo bat egotea ala ez egotea, oinarri oinarriko aukera da, bide bat ala beste hartuta, jainkozkoen definizio zeharo ezberdinetara iristen baikara, bai eta jainkozko eta gizazkoen arteko harreman mota eta erlijio mota zeharo diferenteetara ere. Neolitoko nekazari kulturaren aukera zera da, asmo edo helbururik gabeko naturaren indarrak gizakiak saiatzen direla sinbolikoki bideratu eta kontrolatzen. Lehenengoz behaketaren bidez eta behaketok sorrarazitako ezaupidearen bidez, eta gero ezaupide horren gainean eraikitako errito eta ohituren indar sinbolikoaz. Gizakiak dira ekimena dutenak, behatzeko, ezaupidea osatzeko eta kontrolaren sinbologia garatzeko. Naturaren jainkozkook ez dira naturaren indarren irudikapena baizik, ez dute borondaterik ez nortasunik, eta ez dute beraz kategoria-izen egokirik, jainkozko esaten badiegu ere jainko-tik ezer ez dutelako. Honelakoek gizakiekin osatzen duten harreman esparrua, gizakien ekimenaren gainean eraikitzen da, gizakien askatasun ontologikoaren gainean. Gizakiak libre dira euren etorkizuna erabakitzeko, eta natura kontrolpean hartzeko ekimena hartzen dute. Aldiz, jainkoak dauden testuinguru batean, gizakiak ez dira libre, ez dira ekimenaren jabe eta euren patua, jainkoen esana ahozpez zintzo betetzea baino ez da.
Orain arte esandakoak naturaren eguraldi alderdiari dagozkio. Baina eguraldia ez da naturaren agerkari bakarra. Heriotza, esate baterako, naturak gizakien gainean duen indar nagusiaren agerkaritzat jo genezake. Bada, heriotza bera ere arrunt diferenteki irudika daiteke jainkoak egon ala ez egon tarteko.
Indoeuroparrena bezalako testuinguru jainkodun batean, gizakiek jainkoak gurtu eta haien esanak obeditu behar dituzte, baina areago oraindik, gizakien bizitza bera jainkoena da. Jainkoak dira gizakien bizitzen jabe eta jainkoek erabakitzen dute beraz noiz eta nor hilko den. Bibliako jainkoak ere eskubide eta ahalmen horiek ditu halaber eta beraz ez dizkio gizateriari hainbat zigor bidaltzen soilik, hala nola, izurriteak, suteak, goseteak edo uholdeak. Ez. Gizakiak mundu honetan deuseztatu ez ezik, beste munduan ere hark antolatzen du azken juizioa, bakoitzaren hil ondorengo patua erabakitzeko, bere irizpideen arabera zintzoak eta gaiztoak bereiziz. Trikuharrien testuinguru kulturalean berriz, zorizko naturak baino ez du heriotza ekartzen, eta heriotza bera ere sinbolikoki garaitzen du gizakiak, eguraldiaren indarrak bezalaxe, bi bizitzen arteko iragaldi bihurtuz. Hil aurrekoak eta hil ondorengoak hortxe bizi dira elkarren ondoan, harreman eta ordain zikloak osatuz, eta lan bertsuetan jardunez. Etxajaunak etxeko defuntuak, (lamiña izenaz hainbat kontakizunetan), gauez esnatu eta etxeko soro eta baratzetan dihardute lanean, beraiek ere etxekoak baitira. Eta lanak amaituta etxean sartu, surtan berotu, jan eta edan egiten dute. Hauek ere jainkozko dira, gizakiak baino indartsuagotzat baitituzte bizidunek, baina bizidunen lanetan parte hartzera datoz, ez bestelako lanak hauei ezartzera. Honatx eredu batzuk:
"Bazterretxeko jendeek, arrats guziez, oherat joan gabe, gopor bat esnerekin arto-xigorrak eta xingar-axalak zuten zituzten, supazter xokoan, zartagineko urin hondarren gainean.
Oro lokartu zirenean, Laminak jausten ziren su-pizkiari beheiti, eta murtxa eta murtxa, marrumaño batean jartzen ziren, supazterreko puxka-miko guziak azkeneraino jan arte. Eta, gero, ixil ixila joaiten ziren su-pizkiari goiti.
Eta, biharamunean, Bazterretxeko jendeek kausitzen zituzten ongarriak hedatuak, erreka guziak garbituak, lurrak irauliak, artoak jorratuak.
Gau batez, gopor esnea, xingar-axalak eta arto-xigorrak supazterrean emaitea ahantzirik joan ziren guziak oherat, eta, Laminak, gaitziturik, joan ziren bertze baserri batetarat, urrun, biziki urrun, sekulan gehiago ez baitziren Bazterretxeko lanetarat agertu. (Barandiaran 1973)
"Uda batez bazen Sarrasketan emazte bat gari jorran ari; arratsaldetan joaiten zen bere haur ttipiari bularraren emaitera. Itzuli zeneko aurkitzen zuen gari pilatxo bat jorratua eta jorraia berak utzitako lekuan. Ezin pentsatuan zen nork egiten zion lan hura. Egun batez kurios izan zen eta bere baitan esan zuen , behar zuela, ezagutzen ez zuen langile hura tronpatu. Etxera joatea egiten du eta momentu baten buruan etxetik itzultzen da. Atzematen du lamina bat ari dela gari jorran. Galdegiten dio zer ari den han eta erantzuna ematen dio ari dela gari jorran haren laguntzeko, hura ere bera ari dela. Laminak erraten dio lagundu egin nahi diela garia jorratu arte, baina arratsean urin broskak nahiko zituela" (Cerquand, 1881-82).
Inoiz edo behin harreman hauen inguruan gorabeheraren bat gertatzen denean, gizakientzako zigor bakarra ordain zikloaren etetea da. Lamina itxurapeko etxajaunak ez duenean bere saria jasotzen, utzi egiten dio laguntzeari, edo zenbaitetan, aurrez egindako lanak desegin egiten ditu. Elkarrekintza honetan ere ekimena eta erabakimena gizakiei dagokie, ez jainkozkoei. Gizakiak dira azken finean laguntza hori onartu ala ez erabakitzen dutenak.
Bada euskal mitologian aurreko hirurak ez bezalako beste jainkozko mota. Ez da jainkoa, ez da naturaren indarraren irudikapen sinbolikoa, eta ez da lamiña izenpeko lurpeko defuntua: Jentila da. Aurreko bi mendeetan bildutako mitologiako hainbat pasartetan jentilak eta gizakiak elkarrekin topo eginez ikusten baditugu ere (agian jentilak izenaz bi gauza diferente adierazi izan direlako, hots, erraldoi mitologikoak, eta hauen sinestean bizi ziren euskaldun pagano historikoak), jentilen mitologiaren azterketak argi eta garbi erakusten du, jentilak berez irudikatu ohi direla gizakiena baino lehenagoko garai batean bizi izandako bezala, bi garaien artean eten bat gertatu zelarik. Izan ere Jentilen akabera kontatzen duen mitoak, Euskal Herrian eta Europa osoan, jentil guztien heriotza ekarri zuen izurrite eskatologikoaz mintzatzen zaizkigu. Izurrite handi batek akabatu zituen jentil guztiak, haien garaia eta gizakien garaia bereiziz, eta batzuk eta besteek ez ziren inoiz elkarren ondoan egon. Eta heriotza honek ez du adierazten inolako kolonizazio edo aldaketa erlijiosoa. Ez. Jentilen erlijioa indarrean zegoen garaian bertan, jentilak ordurako hilda baileuden irudikatzen zituzten, eredutzat hartzen zituzten gizaki berek. Jentilak gizakiak baino indartsuago izateak sorrarazten duen desoreka, kasu honetan berdintzen da izaki indartsuago horiek hildakotzat joaz. Hilda egonik ezin dira bien artean harreman desorekatu edo menpekotasunezkoak sortu. Gizakiak euren kabuz eta ekimenez erabakitzen dute jentilen ereduaren arabera bizitzea, ereduari bikaina irizten diotelako, eta inoiz haiek bezain zintzo ez direnean, jentilak hilik daudenez ez dira etorriko gizakiok zigortzera, eta ondorio bakarra izango da behin eta berriz errepikatzea ohiko topikoa: Jentilak, kristauak baino kristau hobeak ziren. Munduak ez du hobera egiten okerrera baizik. Hilda daudenez ezin da esan egitasmo bat edo eredu bat dutenik jentilek gizakientzako. Jentilek euren eredua erakutsi baino ez dute egiten eta gizakiak libre dira gero eredu hori bere egin ala ez erabakitzeko. Kasu honetan gertatzen diren elkarrekintza eta indar-erlazioak ere, ez dira aurreko hiru jainkozko moten kasuan ikusitakoenen antzeko, aurreko hiruren kasuan euren arteko antzekotasunik ez zegoen bezalaxe. Halere, bide eta estrategia sinboliko ezberdinak baliatuz, neolitoko jainkozko guztiak zerbaitetan daude kidetuta: guztiek ahalbideratzen dute gizakia libre izatea eta erlijioaren ekimena hartzea.
Jainkozkoen eta gizazkoen arteko hurbiltasuna, jainkozkoen ezaugarriak finkatzeko erabili daitekeen irizpide nagusienetako bat da. Hein honetan, jainkozko indoeuroparrak (eta kristau Jainkoa tartean sartuko dugu, Jupiter baitu oinarri Yahvé adina) Zeruan bizi ohi dira, gizakientzako helezina den Zeruan, mitoek behin eta berriz gogorarazten diguten bezala. Igokundea lortzeko, grabitate legea ez-ezik beste hainbat oztopo ere gainditu beharra baitago. Errege mitologiko nagusienetako batek noizbait lortzen duenean ere, erdi jainkotiar izan arren, bere estatusa Zeruko gortean hauskor samarra izan ohi da. Yayati indiar errege handia edo hau baino loria txikiagokoa ez den Pertsiako Kay Us erregea ere, biak ala biak dira horren lekuko atsegabeak. Euskal mitologian berriz, jainkozko guztiak dira gizakien auzo. Jentilak dira helezin bakarrak hilda daudelako, baina bizirik zirela gizakien lur bera zapaldu ohi zuten eta haien lanen iragargarriak egunero ikusi ohi dituzte gizakiok. Etxeko defuntuak etxera datoz gauero lanetan lagundu eta otordua egitera, laminak, ura ekarri edo bogada latsatzen den osin berberetan bizi dira. Eta ortzi helezinean ageri diren eguraldi agerkari bortitzenak ere, lurpean sortzen dira, gizakiak ezagutzen dituzten eta ixten saiatzen diren zuloetan. Guztia da hurbileko eta kontrolagarri, sinbolikoki baino ez bada ere.
Erlijioa eta gizartea ispilu parea bezalakoak dira, elkarren isla itzultzen diote batak besteari. Jainkoetan oinarrituriko erlijioak, hots, gizakien bizitzen jabe diren naturaz gaindiko izakietan, erlijio hori sortu duen gizartean dauden menpekotasun harremanez mintzatzen zaigu. Bertako erregea zenbat eta ahaltsuago, orduan eta zerutiarrago eta helezinago izango da jainkoa. Zeruko boterea zenbat eta helezinago eta bidegabeago, orduan eta helezinago eta bidegabeago halaber erregearena. Orduan eta tarte handiagoa halaber gizarte barruan, bitartekaritza erlijiosoa bertan ezartzeko. Jainkoa zenbat eta urrunago eta ulertezinago, orduan eta beharrezkoago, orduan eta ugariago, haren borondatea argitu eta haren misterioak ulertu nahia zeinen alferrekoa den argituko diguten bitartekari erlijioso espezializatuak.
Euskal mitologian ikusi ditugun jainkozko guztiek bazter uzten dute gizakiari egitasmo bat ezarri eta bitartekari klase baten mesedetan ekimen errituala bahitzeko aukera. Euskal mitologian aurki daitezkeen oparigintza ereduek ere gauza bera azpimarratzen dute. (Ikus Oparigintza euskal mitologian artikulua)
Euskal Herriko jendeak aspaldian egin zuten bere eta etxekotu kristau erlijioa, eta Eliza Katolikoaren hainbat balio, -bai judutar tradiziokoak bai indoeuroparrekoak ere-, herri kultura tindatu zuten. Halere, kristautasunarena ez bezalako gizaki eta jainkozkoen arteko harreman mota baten oihartzuna nahiko nabarmena da, XIX eta XX mendean bildutako mitologiaren hainbat pasartetan. Datu horietan oinarrituta zera esan dezakegu, baieztapen bitxia iritzi badakioke ere, euskaldunak jainkorik gabeko erlijio baten fededun aktibo adoretsuak izan zirela, ateo elizkoi handiak.
Euskal mitologian sumatzen den erlijio neolitikotik indoeuropar irizpideen araberako erlijio batera igarotzea, tentsioz beteriko igaroaldi luzea izango zen zalantzarik gabe. Askatasunetik, jainkoen morroi izatera. Naturaren indarrak menpean hartzen dituzten gizaki libre izatetik, jainkoen menpeko eta haien eskuko naturaren indarren nozitzaile izatera. Ekimen erritualaren jabe izatetik, erlijio bitartekari-artzaien artalde izatera. Tentsio hauen oihartzuna Prometeo-ren greziar mitoan aurkitzen dugu, bai Platon-en Protágoras¬en, bai eta batez ere Hesiodo-ren Teogonia-n. Izan ere igaroaldi hori indoeuroparrek konkistaturiko mundu neolitiko guztian gertatu bide zen. Prometeo titana (jentila, alegia), Zeus greziar jainko zerutiar nagusiarekin dituen istiluen kontakizunetan, gizakien sortzaile modura ageri da batzuetan, eta besteetan, gizakien laguntzaile eta bizitzarako behar dituzten bitartekoen emaile. Eta beti gizakien mesedetan jardunez Zeus-en aurka, gizakiak Zeus-engandik babestu nahian, amarru baten bidez, oparien zatirik onena gizakientzat gera dadin lortzen duenean bezala, jainkoentzat hezurrak baino eskainiko ez direlarik. Amarru horrek gizakien zoriona eragingo du eta Prometeoren zigor ankerra, Zeusek emana. Legenda berak dionenez jainkoak, titanak eta gizakiak elkarren ondoan bizi ziren aurrena, baina titanek jainkoen aurka eginiko oldarraldiak lehenengo eta Prometeoren amarruak gero, egoera trakestu eta indarrean dagoen banakera iritsi zen: Jainkoak Zeruan, gizakiak lurrean eta titanak lurpean. Aspaldiko tentsioen zantzuak, erlijioa eta gizartea hain modu diferenteetan ulertzen dituzten bi kulturen arteko talka bortitzaren oihartzunak, Greziar sinkretismo bereziaren ele zaharrak.