Biografia, II. Gorosabelek Gipuzkoa eta bere herriei buruz egindako lan historiografikoaren oinarria lehen eskuko fondo dokumentalen multzo handi baten aprobetxamendu sistematikoa da. Horretarako, tolosar artxibozaina baldintza onenetan zegoen, eta eskura zeuzkan Probintziako Artxiboa, ordenatu behar zuena, udal artxiboak eta artxibo partikularrak, zeinak parez pare ireki baitzizkioten bere ikerketetarako, Batzarren laburpenak - iturri agortezina. Hori dela eta, ondorengo ikertzaileek, nahiz eta jakitun izan akats formalak dituztela (aparatu kritikorik eta egiaztagiririk ez, etab.). ), Gorosabelen lanei hainbesteko balioa eman izana.
"Zure berriak -idazten du horri buruz S-k. Múgica - kontuan hartu behar dira, ez bada erabat jakinak, behintzat orain arte Gipuzkoari dagokionez mota honetako obrarik iritsi ez den egiaren hurbilketa batekin". Eta aurrerago gehitzen du: "Inork ez du probintzian bidaiatu behar maletan "Hiztegiaren" ale bat eraman gabe".
Ez du bestela pentsatzen gipuzkoar historiaren ikertzaile eta jakintsu handi batek, Carmelo de Echegarayk, berarentzat gorosabeldar obra, bere imitazio ukaezinen artean, "armategirik oparoena eta datuez ongi hornitua, Gipuzkoako ermandadea osatzen duten herri ezberdinei buruzko zerbait jakin nahi duen ororentzat", gainerakoan, "Gipuzkoako ermandadea osatzen duten herri ezberdinei buruzko frogak" izanik. Pablok "zenbait elezahar baztertzeko adorea zuen, nahiz eta haiek ez onartzeak abertzaletasunik eza zirudien... eta egia besterik ez gurtzeko eta dokumentuak aldez aurretik pentsatutako iritziekin ez irakurtzeko ahalegin noblea, baizik eta inolako zentzurik gabe".Gorosabelen lana eztabaidatuagoa
izan da, historiografia egiteko balio formalei eta Gipuzkoako iraganari, orainari eta etorkizunari buruzko bere zenbait iritzi bultzatzen dituzten oinarri ideologikoei dagokienez.
Lehenengoari dagokionez, Gorosabelen lanei, normalean, benetako historia-lanen izaera ukatzen zaie, eta datu eta gertakari positiboen bilduma edo armategitzat hartzen dira, Gipuzkoako iraganaren ikuspegi bateratu eta organikoan inoiz integratzen ez direnak. Gorosabelengan ikusten du Echegarayk "kronikari zehatz, zehatz eta zehatz haien haragitzea, pertsonifikazio benetakoa, irudimenik eta estilorik gabea, fantasiazko bizitasunik gabea, baina zentzu kritiko dosi handiarekin", artisau-lan zintzoarekin ondorengo historiografiari material historikoaren emari oparo eta garbia eman ziotenak. Abokatu gisa duen lanbidea dela eta, ulergarria da gorosabeldar obran halako izaera anplifikatzaile eta kurialesko bat, auzitegiko alegatu kutsu bat, kontakizunaren testuan dokumentu-laburpen luzeak txertatuz birsortzen dena, ez garrantzi bereko zati guztietan, edo herri batzuk besteekin edo familia batzuk arerioekin liskartu zituzten auzi-arazoen hurrenez hurreneko faseak luzaz kontatuz.
Gorosabelen obra animatzen duten oinarri ideologikoei dagokienez, batzuek Ilustrazioaren korronte filosofiko modernoekiko haserrea adierazi dute, batez ere Jeremy Benthamen utilitarismo moralarekiko, Foruen eta euskal egitate bereizgarriaren aurrean bere jarrera problematikoa egiten baitzuen. Bere eraketa juridikoa, Erromako zuzenbidean eta jusnaturalismo filosofikoan oinarritua, Foruekin aurrez aurre jartzea ekidinezina zen.Hala
eta guztiz ere, Gorosabelek Foruak sistema konstituzional bateratuarekin uztartu nahi ditu, izan ere, sistema horrek atxikimendu ideologiko zehatza eskatzen zuen, eta, horretarako, legularitza sotil eta alertatuaren baliabide guztiak erabiliko ditu. Berarentzat euskal Foruak, eta zehazkiago Gipuzkoakoak, legeetara goratutako usadio eta ohiturak dira, itun baten bidez irauten dutenak. Izan ere, Gorosabelek puntu honetan bere egiten duen herrialdeko ohiko teoria politikoaren arabera, 1200ean Gipuzkoa Gaztelako Koroarekin batu zenean, itun baten bidez egin zuen, eta horren arabera, bere Foruak ezin ziren aldatu edo baliogabetu bi alderdi kontratatzaileen baimenik gabe.
Gauzak horrela, Gorosabelek legez kanpokotzat, bidegabetzat eta arrazoigabetzat joko du 1841eko urriaren 29ko Dekretua, foru-aldundiak eta batzarrak kendu, foru-pasea debekatu, lehen auzialdiko epaitegiak ezarri eta aduanak mugara eta itsas portuetara lekualdatu zituena. Hala ere, Gorosabel ez da bere garaikide diren herrikideen iritzikoa, uste baitute "hiru probintzia ahizpak oso laidotuak daudela beren eskubideetan eta kaltetuak beren interesetan", eta "antzinako egoeran hain mutilazio handiak jasan dituztela, ezen Gaztelakoekin parekatuta baitaude jada". "Gaia lasaitasunez, inpartzialtasunez eta justiziaz aztertzen ahalegintzen da, eta aitortu behar da probintzia horietako egoera politikoa aintzat hartzeko modu hori gehiegizkoa dela", gaineratu du. "Foru desberdinen jabetza baketsuan, garrantzi handiko pribilegio eta salbuespenetan" begiesten ditu, hala nola, kinten frankizia eta diruzko kontribuzioak; era berean, "bere barne gobernu partikularra gordez ikusten ditu, beraz, administrazio ekonomiko propioa, bere Maiestatearen Gobernua bere erabakietan ezertarako txertatu gabe", "bere Batzar Nagusiak lasai ospatuz, bere Foru, usadio eta ohituren arabera". Aduanak mugara eta portuetara eramateari, Lehen Auzialdiko Epaitegiak probintzia osoan ezartzeari eta foru-pasea kentzeari dagokienez, Gorosabelek, ez baitu inolako eragozpenik egintza horiek legez kontrakoak direla baieztatzeko, kontrahormetan edukita, "batez ere, egiaztatu ziren moduan eta moduan", esan nahi du, halere, "egun luzea" daramala horiek lortzen. Aduanak aurreko puntuetara itzultzeak, bere ustez, "probintzietako industriaren eta bertako biztanleen artean gertatu den ongizatearen erabateko suntsipena" ekarriko luke. Lehen instantziako Epaitegiak ezarriz, Tolosako legelariaren ustez, "justizia administrazioak asko irabazi du, bai arlo zibilean, bai kriminalean", eta, beraz, anakronismo bat izango litzateke "antzinako antolamendu judizial biziotsua berrezarri nahi izatea, aholkularia duten alkate legoen bidez". Azkenik, foru-pasea kentzeari dagokionez, "adostu behar da -ondorioztatu du Gorosabelek-, ezarrita zegoen moduan behintzat, jasanezina zela erregularki eratutako Gobernu batean".Baina gorabehera hauek alde
batera utzirik-ezen, egia bada legez kanpo sartu zirela, esan beharra dago, halaber, denboren aldaketak eskatzen zizkietela-, Gorosabelek irmoki uste du Espainiako sistema konstituzionala ez dagoela inola ere kontraesanean euskal probintzien foru-araubidearekin, zeren probintzien erregimen bereziak, askatasunaren eta demokraziaren ideian oinarrituak, "askoz ere analogia handiagoa baitu nazioaren nagusitasun errepresentatiboarekin". Espainiako erregimen konstituzionalaren ontasunaz erabat konbentzituta, Gorosabelek uste du esan dezakeela, "nahiz eta asmoa izan [...] probintzia horien foru-antolaketa aldatzea edo erreformatzea, probintzia horien ordezkaritza legezkoa eta erregularra izateari ez diola inoiz utziko, eta ez diola utziko probintzia horien gainean jarduteko beharrezkoak eta nahikoak diren eskumenak baliatzeari". "Probintzia hauetako Foruak, pribilegioak eta salbuespenak ere -jarraitzen du Gorosabelek- ez dira arrisku handiagoan egon behar Gobernu konstituzionalaren pean absolutuarekin baino, zeren eta nazioak, Gorteak ordezkatuz, abantaila berdinak lortzeko joera baitu, hau da, gure administraziora gerturatzekoa". Eta baieztapen enfatiko honekin amaitzen du, denborak inozoegi agerraraziko lukeela: "Nolanahi ere, behin foru-ebazpena lege baten bidez amaituta (Foruak aldatzeko legea aipatzen du, lege hori egitea eta aztertzea 1844ko uztailaren 8ko Errege Dekretuan jasota baitzegoen, baina Gorosabelek idatzi zuenean oraindik zingiran baitzegoen), Gobernuak ezin dio uko egin inprenta-askatasuna, ministerio-erantzukizuna eta diputatu nazionalen arteko lehia dagoen tokian errespetatzeari". aurreko erreferentzietarako, bere Noticia de cosas memorables de Guipúzcoa, Libro IV: Foruak, pribilegioak eta salbuespenak, Cap. I: Foruei buruz, oro har, eta horren barruan, bereziki, IV. Atala: Foru auziaren egoera. En la edición que uju, Bilbao, 1972, pp. 571-612).
Bibliogr. Serapio Mugica: D. Pablo de Gorosabel, "Euskal Erria" n 32 (1895) 105-113; Carmelo Echegaray: Irakurtzen duenari (Gauza Gogoangarrien Berria obraren lehen edizioaren sarrera... I, Tolosa 1899, 1967 eta 1972ko Bilboko berrietan agertzen da berriro, PP. 17-26); Carmelo Echegaray: Gipuzkoako historialariak. Gorosabel, "Revista Contemporáneo"-en 117 (1900) 168-178; Bonifacio Echegaray: Gorosabelen testu batzuk alde batera utzita, "Yakintza" (I) (1933) lanean, 49-52; I. Belardiak: Gipuzkoaren Kondairarako Gorosabel-tar Pablok elkartu zinen ban nekeak, Donostia 1913; Federico de Zavala: Gorosabel y los Fueros, 2. eta 3. edizioko sarrera-azterketa. Gauza gogoangarrien berri... Bilbao, 1972, pp. XIII-XIX.
Luis F. LARRAÑAGA
"Zure berriak -idazten du horri buruz S-k. Múgica - kontuan hartu behar dira, ez bada erabat jakinak, behintzat orain arte Gipuzkoari dagokionez mota honetako obrarik iritsi ez den egiaren hurbilketa batekin". Eta aurrerago gehitzen du: "Inork ez du probintzian bidaiatu behar maletan "Hiztegiaren" ale bat eraman gabe".
Ez du bestela pentsatzen gipuzkoar historiaren ikertzaile eta jakintsu handi batek, Carmelo de Echegarayk, berarentzat gorosabeldar obra, bere imitazio ukaezinen artean, "armategirik oparoena eta datuez ongi hornitua, Gipuzkoako ermandadea osatzen duten herri ezberdinei buruzko zerbait jakin nahi duen ororentzat", gainerakoan, "Gipuzkoako ermandadea osatzen duten herri ezberdinei buruzko frogak" izanik. Pablok "zenbait elezahar baztertzeko adorea zuen, nahiz eta haiek ez onartzeak abertzaletasunik eza zirudien... eta egia besterik ez gurtzeko eta dokumentuak aldez aurretik pentsatutako iritziekin ez irakurtzeko ahalegin noblea, baizik eta inolako zentzurik gabe".Gorosabelen lana eztabaidatuagoa
izan da, historiografia egiteko balio formalei eta Gipuzkoako iraganari, orainari eta etorkizunari buruzko bere zenbait iritzi bultzatzen dituzten oinarri ideologikoei dagokienez.
Lehenengoari dagokionez, Gorosabelen lanei, normalean, benetako historia-lanen izaera ukatzen zaie, eta datu eta gertakari positiboen bilduma edo armategitzat hartzen dira, Gipuzkoako iraganaren ikuspegi bateratu eta organikoan inoiz integratzen ez direnak. Gorosabelengan ikusten du Echegarayk "kronikari zehatz, zehatz eta zehatz haien haragitzea, pertsonifikazio benetakoa, irudimenik eta estilorik gabea, fantasiazko bizitasunik gabea, baina zentzu kritiko dosi handiarekin", artisau-lan zintzoarekin ondorengo historiografiari material historikoaren emari oparo eta garbia eman ziotenak. Abokatu gisa duen lanbidea dela eta, ulergarria da gorosabeldar obran halako izaera anplifikatzaile eta kurialesko bat, auzitegiko alegatu kutsu bat, kontakizunaren testuan dokumentu-laburpen luzeak txertatuz birsortzen dena, ez garrantzi bereko zati guztietan, edo herri batzuk besteekin edo familia batzuk arerioekin liskartu zituzten auzi-arazoen hurrenez hurreneko faseak luzaz kontatuz.
Gorosabelen obra animatzen duten oinarri ideologikoei dagokienez, batzuek Ilustrazioaren korronte filosofiko modernoekiko haserrea adierazi dute, batez ere Jeremy Benthamen utilitarismo moralarekiko, Foruen eta euskal egitate bereizgarriaren aurrean bere jarrera problematikoa egiten baitzuen. Bere eraketa juridikoa, Erromako zuzenbidean eta jusnaturalismo filosofikoan oinarritua, Foruekin aurrez aurre jartzea ekidinezina zen.Hala
eta guztiz ere, Gorosabelek Foruak sistema konstituzional bateratuarekin uztartu nahi ditu, izan ere, sistema horrek atxikimendu ideologiko zehatza eskatzen zuen, eta, horretarako, legularitza sotil eta alertatuaren baliabide guztiak erabiliko ditu. Berarentzat euskal Foruak, eta zehazkiago Gipuzkoakoak, legeetara goratutako usadio eta ohiturak dira, itun baten bidez irauten dutenak. Izan ere, Gorosabelek puntu honetan bere egiten duen herrialdeko ohiko teoria politikoaren arabera, 1200ean Gipuzkoa Gaztelako Koroarekin batu zenean, itun baten bidez egin zuen, eta horren arabera, bere Foruak ezin ziren aldatu edo baliogabetu bi alderdi kontratatzaileen baimenik gabe.
Gauzak horrela, Gorosabelek legez kanpokotzat, bidegabetzat eta arrazoigabetzat joko du 1841eko urriaren 29ko Dekretua, foru-aldundiak eta batzarrak kendu, foru-pasea debekatu, lehen auzialdiko epaitegiak ezarri eta aduanak mugara eta itsas portuetara lekualdatu zituena. Hala ere, Gorosabel ez da bere garaikide diren herrikideen iritzikoa, uste baitute "hiru probintzia ahizpak oso laidotuak daudela beren eskubideetan eta kaltetuak beren interesetan", eta "antzinako egoeran hain mutilazio handiak jasan dituztela, ezen Gaztelakoekin parekatuta baitaude jada". "Gaia lasaitasunez, inpartzialtasunez eta justiziaz aztertzen ahalegintzen da, eta aitortu behar da probintzia horietako egoera politikoa aintzat hartzeko modu hori gehiegizkoa dela", gaineratu du. "Foru desberdinen jabetza baketsuan, garrantzi handiko pribilegio eta salbuespenetan" begiesten ditu, hala nola, kinten frankizia eta diruzko kontribuzioak; era berean, "bere barne gobernu partikularra gordez ikusten ditu, beraz, administrazio ekonomiko propioa, bere Maiestatearen Gobernua bere erabakietan ezertarako txertatu gabe", "bere Batzar Nagusiak lasai ospatuz, bere Foru, usadio eta ohituren arabera". Aduanak mugara eta portuetara eramateari, Lehen Auzialdiko Epaitegiak probintzia osoan ezartzeari eta foru-pasea kentzeari dagokienez, Gorosabelek, ez baitu inolako eragozpenik egintza horiek legez kontrakoak direla baieztatzeko, kontrahormetan edukita, "batez ere, egiaztatu ziren moduan eta moduan", esan nahi du, halere, "egun luzea" daramala horiek lortzen. Aduanak aurreko puntuetara itzultzeak, bere ustez, "probintzietako industriaren eta bertako biztanleen artean gertatu den ongizatearen erabateko suntsipena" ekarriko luke. Lehen instantziako Epaitegiak ezarriz, Tolosako legelariaren ustez, "justizia administrazioak asko irabazi du, bai arlo zibilean, bai kriminalean", eta, beraz, anakronismo bat izango litzateke "antzinako antolamendu judizial biziotsua berrezarri nahi izatea, aholkularia duten alkate legoen bidez". Azkenik, foru-pasea kentzeari dagokionez, "adostu behar da -ondorioztatu du Gorosabelek-, ezarrita zegoen moduan behintzat, jasanezina zela erregularki eratutako Gobernu batean".Baina gorabehera hauek alde
batera utzirik-ezen, egia bada legez kanpo sartu zirela, esan beharra dago, halaber, denboren aldaketak eskatzen zizkietela-, Gorosabelek irmoki uste du Espainiako sistema konstituzionala ez dagoela inola ere kontraesanean euskal probintzien foru-araubidearekin, zeren probintzien erregimen bereziak, askatasunaren eta demokraziaren ideian oinarrituak, "askoz ere analogia handiagoa baitu nazioaren nagusitasun errepresentatiboarekin". Espainiako erregimen konstituzionalaren ontasunaz erabat konbentzituta, Gorosabelek uste du esan dezakeela, "nahiz eta asmoa izan [...] probintzia horien foru-antolaketa aldatzea edo erreformatzea, probintzia horien ordezkaritza legezkoa eta erregularra izateari ez diola inoiz utziko, eta ez diola utziko probintzia horien gainean jarduteko beharrezkoak eta nahikoak diren eskumenak baliatzeari". "Probintzia hauetako Foruak, pribilegioak eta salbuespenak ere -jarraitzen du Gorosabelek- ez dira arrisku handiagoan egon behar Gobernu konstituzionalaren pean absolutuarekin baino, zeren eta nazioak, Gorteak ordezkatuz, abantaila berdinak lortzeko joera baitu, hau da, gure administraziora gerturatzekoa". Eta baieztapen enfatiko honekin amaitzen du, denborak inozoegi agerraraziko lukeela: "Nolanahi ere, behin foru-ebazpena lege baten bidez amaituta (Foruak aldatzeko legea aipatzen du, lege hori egitea eta aztertzea 1844ko uztailaren 8ko Errege Dekretuan jasota baitzegoen, baina Gorosabelek idatzi zuenean oraindik zingiran baitzegoen), Gobernuak ezin dio uko egin inprenta-askatasuna, ministerio-erantzukizuna eta diputatu nazionalen arteko lehia dagoen tokian errespetatzeari". aurreko erreferentzietarako, bere Noticia de cosas memorables de Guipúzcoa, Libro IV: Foruak, pribilegioak eta salbuespenak, Cap. I: Foruei buruz, oro har, eta horren barruan, bereziki, IV. Atala: Foru auziaren egoera. En la edición que uju, Bilbao, 1972, pp. 571-612).
Bibliogr. Serapio Mugica: D. Pablo de Gorosabel, "Euskal Erria" n 32 (1895) 105-113; Carmelo Echegaray: Irakurtzen duenari (Gauza Gogoangarrien Berria obraren lehen edizioaren sarrera... I, Tolosa 1899, 1967 eta 1972ko Bilboko berrietan agertzen da berriro, PP. 17-26); Carmelo Echegaray: Gipuzkoako historialariak. Gorosabel, "Revista Contemporáneo"-en 117 (1900) 168-178; Bonifacio Echegaray: Gorosabelen testu batzuk alde batera utzita, "Yakintza" (I) (1933) lanean, 49-52; I. Belardiak: Gipuzkoaren Kondairarako Gorosabel-tar Pablok elkartu zinen ban nekeak, Donostia 1913; Federico de Zavala: Gorosabel y los Fueros, 2. eta 3. edizioko sarrera-azterketa. Gauza gogoangarrien berri... Bilbao, 1972, pp. XIII-XIX.
Luis F. LARRAÑAGA