Eskola-kantinak ongintzazko erakundeak izan ziren, eta ikasturtean zehar doako elikagaiak ematen zizkieten haur behartsuei.
Hasierako ekimena filantropikoa izan zen eta Europan sortu zen, Alemanian (1875), Ingalaterran (1879) eta Frantzian (1880) hasita. (1)
Estatu espainiarrean, lehen eskola-kantina Madrilen sortu zen 1901ean, eta Donostiakoa 1909an. (2)
Gerra zibilaren aurreko garaia
XIX. mendearen amaieran eta XX. mendearen hasieran, Euskal Herrian (eta oro har Europan) hutsune handiak zeuden gizarte-esparru askotan.
Osasunari dagokionez, jaiotza-tasa eta heriotza-tasa handiak zeuden, batez ere bost urtetik beherakoen taldean.
Egoera horren ondorioz, higienistak osasun publiko berria garatzen hasi ziren.
Aldaketa horiek gizartea biziberritzeko programa baten euskarri izan ziren, eta osasun- eta elikadura-gaiak gai nagusi bihurtu ziren.
Mugimendu birgenerazionistak bultzatu zuen, gero eta interes handiagoa baitzuen haurtzaroarekiko, higienearekiko eta eskola-osasunarekiko. Botere publikoak eta mugimendu kolektiboak elikaduran interesatzeko pizgarri izan zen. (3a)
Eskola-kantinek eragin nabarmena izan zuten haurren nutrizioaren hobekuntzan.
Bilboko kantinetan egiaztatu zen 1924. urtean eskola-kantinetako jankideek batez beste 1,439 kg-ko pisua irabazi zutela, hau da, ikasle guztien urteko batez besteko irabazia baino % 20 gehiago. (4a)
Donostian, lehenengo eskola-kantina 1909an inauguratu zen Amara eskola-taldean, Eduardo Vega de Seoane Udalerriko Sustapen Batzordeko presidentearen inplikazioaren ondorioz. (4b)
1925erako Donostiako kantinen kopurua 6 izatera igo zen, arrakasta, alegia, 60.000 biztanleko populazio batentzat, eta erreferentzia izan zen Iruñekoentzat. (5)
Zentroak Amaran, Ekialdeko Zabalgunean, Biteri-Grosen, Antiguan, Peñafloridan, Atotxan eta landa-eskoletan zeuden, eta 1.100 haur artatzen zituzten neguko hilabeteetan. Herritarren dohaintzak eta elkartasuna funtsezkoak izan ziren horiek mantentzeko. (6)
Lehen etapa horretan, ekimen filantropikoa funtsezkoa izan zen kantinak sortzeko, mantentzeko eta funtzionatzeko, eta, horren ondoren, instituzio publikoek pixkanaka bereganatu zituzten.
Kantinek ongintzazko erakunde izaera aldatu zuten, eta 1931n, Gobernu errepublikanoak erabaki zuen eskolako hezkuntza-obran txertatzea, eta lehen hezkuntzako tokiko kontseiluek kantinak sortzea ahal zen eskola guztietan, eta Estatuaren eta udalerrien dirulaguntzekin sostengatzea, dohaintza, diru-bilketa eta harpidetzez gain. (3b)
Dirulaguntzak ahalik eta toki gehienera iritsi ahal izateko, Hezkuntza Publikoaren eta Arte Ederren Ministerioan Eskola Udaleku, Kantina eta Jantzitegien Batzorde Nagusi bat sortu zen, aurrekontuaren banaketaz, laguntzak emateaz eta araupetzeaz, eta «hezkuntza-funtzio handia» betetzen zutela ikuskatzeaz arduratuko zena. (3c)
1935ean, Ministerioak ebatzi zuen lehen hezkuntzako eskola nazional guztietan babes-batzorde bat egongo zela, eta lehen hezkuntzako ikuskatzaileek, funtsen inbertsioa ez ezik, elikadura-programa eta ikasle onuradunen hautaketa ere egiaztatu behar zituzten. (3d)
Nutrizio komunitarioa lortzen ari zen garapenarekin bat eginez, kantinen osasun-ikuskapena etxeko laguntza publikoko medikuek egin zuten, barrutiko eskola-ikuskatzaile medikorik ez zegoen kasuetan.
Gerra zibilak eragin zien kantinen eredua publikoki instituzionalizatzera bideratutako ekimen horiei, eta aldi horretan dirulaguntzak eman ziren soilik oinarrizko zerbitzuak antolatzeko eta mantentzeko, tresnak eta ezinbesteko tresneria hornitzeko eta ebakuatutako haurren elikadura-gastuei aurre egiteko.
Gerra zibilaren ondorengo garaia
Frankismo garaiko eskola-elikadurak mugarri bat izan zuen 1945eko Lehen Hezkuntzako Legearen aldarrikapenarekin.
Gerraosteko lehen urteetan populazioaren nutrizio-narriadura handia gertatu zen. Hala ere, Estatuak kantinak kopuru aldakorrekin diruz laguntzen jarraitu zuen arren, esleitutako aurrekontuak behera egin zuen aurreko aldiarekin alderatuta. (3e)
1945eko uztailaren 17an Lehen Hezkuntzako Legea aldarrikatu zen, eta bertan haurrak babestea helburu zuten ekimenak jasotzen saiatu ziren. (3f)
Une horretatik aurrera, kantinen edo jantokien kudeaketa, koordinazioa eta mantentzea ekimen publikoak bere gain hartu zituen erabat.
Erreferentziak
(1) «Cantinas escolares de Madrid». Revista de https://pap.es/articulo/13283/cantinas-escolares-de-madrid-a-principios-del-siglo-xx-primeros-inicios-de-la-nutricion-comunitaria
(2) Dieta Sana. El Diario Vasco. 2007.
(3a, 3b, 3c, 3d, 3e, 3f) Grupo Balmis de Investigación en Salud Comunitaria e Historia de la Ciencia. «Nutrición y salud pública». Universidad de Alicante.
(4a, 4b) Pedro Gorrotxategi y cols.Cantinas escolares de San Sebastián. Revista de la Asociación Española de Pediatría.
(5) En el centenario de las cantinas escolares de Pamplona.
(6) Las Cantinas escolares en Donostia-San Sebastián. Revista San Sebastián.
--
Jatorrizko testua: Carlos Alustiza Martínez
Itzulpena: Batua itzultzaile automatikoa
Itzulpenaren berrikusketa: Agustín Arostegi