Aurreko mendean bizitako gerrak eta nahasmena atzean utzita, eta larrua ontzeko sektorean eta ehungintzan bizitako krisia gaindituta, XX. mendearen hasieran Hazparnek Ipar Euskal Herriko hiri ekintzailearen irudia ematen zuen.
Oinetakoen fabrikazioaren sektorearen gorakadari esker, Amespil, Larre, Landerretche edo Hiriart Urruty anaien lantegiek egoera ezin hobeari eustea lortu zuten mendearen erdialdera arte. Hala ere, urte haietako herriko merkatuari erreparatuz gero, ikus daiteke benetan nekazaritza eta abeltzaintza zirela Hazparneko lurretan egiten ziren jarduera nagusiak. Hazparneko langile eta laborariek erdipurdiko eta harroputz izatearen ospea bazuten ere, asko ziren Xemartin Morroxko Harriague apaiz, kontseilari, diputatu eta "amerikar" ezin aberatsagoaren miresle eta jarraitzaile fidelak, eta, batez ere, Eztitein jaiotako Janpiarre Diharce bikario nagusiak Baionatik bidalitako Garcia errektorearena.
Egun seinalatuetan jende xehea Eliza Berrian edo "Karkana" izeneko plazan, elizaren aurrean, edo pilotako frontoian elkartzen zen, eta aita misiolariak eta anaia fraideak, aita Jarret, anaia Juvenal Agirre eta bere ikasleak bezala, beren borroka partikularraren alde lan egiten zuten, hau da, ahal zuten tokian, etsaien aurka predikatzen zuten.
Broussainek ongi ezagutzen zuen hori guztia, eta hala behar zuen izan, Joanesederra familiako Manex Hiriart Urruty baitzuen maisu eta Eskualduna-ko zuzendari.
Mediku ofizioari zegokionez, ez zegoen zertan kezkaturik, nahikoa lan baitzegoen Hazparne eta Bastide (Bastida) inguruko hiru medikuen artean banatzeko, hau da: Broussain bera, Albert Detchart eta Emile Larraidy. Gordetako dokumentuetan agertzen denez, 300 familia baino gehiagoren medikua zen Broussain.
Hala ere, mediku gazteak ez zituen inoiz bere lagunak ahaztu, ezta haiekin bizitako eta adostutako guztia ere. Zoritxarrez, bi eskualdeetako euskaltzaleen artean izandako bilera gatazkatsuen ondoren, Hendaian 1901ean eta Hondarribian 1902an, Piarres Broussainek uko egin zion Azkue, Hiriart-Urruty edo bere lagunek eskainitako "bitartekari" karguari. Handik gutxira, kezka berriak sortu ziren Broussainen bizitzan, Hazparnen bertan.
Horrela, 1902an, bere lagun on Azkueri idatzi zion bere familian bizi izandako ezbeharrez. Izan ere, aste batzuk baziren Madrilen 11 urteko biloba maitea hil zitzaiola, eta gero Jean Moreau aitaginarreba hil zitzaiola, 81 urterekin, Piarresek hain maite zuena. Hurrengo urtean, Azkuek berak albiste txarrak bidali zizkion Piarresi, Sabino Arana Goiri bizkaitar gazte eta sutsua hil baitzen. 1903an, Piarres Broussainek, Iparraldeko lagun talde batekin batera, lehen aldiz parte hartu zuen III. Frantziako Errepublika eta euskal katixismoaren aldekoa.
Bestalde, eta Parisen igarotako urte guztien ondoren, bazirudien Barrandegiren semea erlijio gaietatik aldendu zela. Hori uste zuten, behintzat, Piarresen arreba Mariak, eta Hiriart-Urruty, Mocoçain eta beste hainbat lagun eta apaizek. 1902an, eta baionar fededunak apezpikurik gabe zeudela, Paueko gobernadoreak debekatu egin zuen gaskoi hizkuntza edo euskal hizkuntza erabiltzea, katixima transmititzeko hizkuntza bakar gisa frantsesa erabili ezean apaizek ez zutela inolako soldatarik jasoko mehatxatuz.
Orduan zabaltzen da kezka apaiz eta apaiz guztien artean, eta orduantxe ere, erreakzionatzen dute Broussainek eta Konstantinek, Hazparneko eta Atharratzeko medikuek, eta euskararen aldeko sinadura bilketa proposatzen dute Iparraldeko diputatu eta hautetsi guztien artean.
Eta azpimarratzekoa da "gobernadorearen beraren hitzetan", oraindik lorpen handiagoak izan zirela euskaltzale horiek abian jarritako ekimenari esker; euskal apaizen kopurua berehala hasi zen hazten eta indartzen eta 1906ko urtarrilean, Paueko gobernadorea bera izan zen ministroari jakinarazi ziona betidanik aurkakotasun handia aurkitu zuela euskal kleroaren artean. Adibideak ez zitzaizkion falta: Berterretxe Muskildin, Uharte Ligin, Patiente Lakarrin, Segalas Izpuran, Dibildox Alduden, Quéheille Domintxainen, Agorreca Irisarrin, Durruty Itsasun, Sancinena Bardozen, Etchart Lehisuntzen, Diharelague Donibanen eta beste asko.
Egoera honen aurrean, Gieure apezpiku berriak, Baionara iritsi bezain laster, ezohiko bilera bat antolatu zuen, behingoz argitzeko Elizak bertako hizkuntzei eman behar zien lekua, hau da, euskarak Euskal Herrian eta gaskoiak Béarn-en jaso behar zuten tratamendua.