Neolitoan, Goi Paleolitoaren ondorengo aroan, azaldu ziren Euskal Herriko lurraldetan lehenbiziko ontzi zeramikoak. Bizkaiko Areatzako haitzuloan eta Arabako Los Husos haitzuloan aurkitu dituzte adibide batzuk. Nolanahi ere, Euskal Herriko lurraldetan garai honetako sormen artistiko adierazgarrienak eraikin megalitikoak izan ziren, bai kopuruagatik eta barietateagatik -trikuharriak, harrespilak eta menhirrak-, bai denboran tarte luzea iraun zutelako -Metalen Aroan horrelako adierazpenek egiten jarraitu egin zuten-, baita aldez aurretik finkatutako espazioaren kontzeptu baten arabera eraikitako lehen eraikin arkitektonikoak izan zirelako, eta haien diseinuak xede praktikoari baino xede sinbolikoari erantzuten diolako. Era horretako eraikinak Europako iparrekoak ziren jatorriz, eta artzaintzarekin harremana zuten bizimodu berriekin izan zuten lotura.
Dirudienez, eraikin megalitikoek hileta eginkizun funtzioa betetzen zuten, izan ere, trikuharrien kasuan -harrizko lauza bertikalak, beste lauza horizontal batek estaliak- eta harrespilenean -figura zirkularra osatzen zuen harri multzoa-, eraikin horien artean giza aztarnak aurkitu dira. Menhirrei dagokienez -harri handi bat bertikalean jarria- bere esanahia oraindik ezezaguna da, ezin izan baita zehaztu zein funtzio betetzen zuten. Era honetako eraikin gehienak Euskal Herriko lurraldeko iparraldeko mendiguneetan dira ugarien, harrespilen eta menhirren kopuruari dagokionez gune aipagarrienak Aralarko mendilerroa eta Pirinio inguruko mendiak izanik. Trikuharri ederrenak, berriz, Araban daude, Biasteri, Bilar eta Agurain bezalako Euskal Herriko hegoaldeko herrietan.