Arkitektura gotikoa eta Euskal Herria. Zistertarren ordena goiz jarri zen Euskal Herrian, eta Fitero Iberiar Penintsulako lehenengoetako bat izan zen, eta Tulebras, berriz, Zistertarren mojen lehen monasterioa. Zistertarrek Borgoinako fokutik inportatutako teknika protogotikoak sartu zituzten; apaindurazko austeritatea, eraikuntzak berak sortutakoak baino forma gehiago ez onartzea, data oso goiztiarretatik ojiba-gangak onartzea, murruaren altuera jakin batean eteten diren koloma eta kapitel lauak erabiltzea, arkibolta lauak dituzten portadak. Eliza zistertarren ereduak aldaera gutxi onartzen ditu eta nahiko zurruna da. Gure artean, obra zaharrenak lehen aipatutakoak dira, baita La Olivako eta Iranzuko monasterioak eta Tutera eta Iratxeko tenpluak ere. Kostaldeko probintzietan Zumarragako Antiguako ermita nabarmendu behar da, nahiz eta aurreko lanak baino askoz apalagoa izan, nahiz eta oso interesgarria izan herri-eskulangilearen ikuspegitik. Bestalde, azken obra erromaniko askok elementu protogotikoak onartzen dituzte beren eraikuntzen zati batean, estilo-batasuna hautsi gabe: Lizarrako Santa Engrace, San Pedro eta San Miguel. Arte gotikoa Euskal Herrian sartzeak bi bide hartuko ditu. Alde batetik, Zistertarren Ordenak, bere fundazioen bidez, gurutze-gangaren eraikuntza-sistema berria inportatuko du Borgoinatik, eta obra erromaniko berantiar guztietan nagusituko da. Beste alde batetik, Nafarroako errege-etxeak arte gotiko frantsesa inportatuko du Orreagako kolegiataren bidez, Nafarroako Antso Azkarrak egindako arte gotikoaren lehen lan garbiena, eta Baionako, Iruñeko eta Gasteizko katedral handien bidez. Burgesiaren igoera progresiboak arte gotikoko lanak eraikitzea bultzatuko du kosta osoan, modu geldoan eta errenazentismoaren lehen sintometatik gertu: Donostiako San Vicente, Deva eta Lequeitio.