Concepto

Museoak. Arkitektura

Kulturaren alorrean eman diren aldaketak eta aisialdiaren kudeaketak jendartean irabazi duen pisuak ahalbidetu du museoen kontzepzioaren aldaketa oso bat azken hamarkadetan. Museo tradizionala elite txiki batentzat bideratua zegoen praktikan, eta kasu askotan gizartetik isolaturik funtzionatzen zutela esan dezakegu. Gaur egun, berriz, museoak gizartera irekiak daude, eta publiko anitza erakartzen saiatzen dira, adin guztietakoak eta kultur maila ezberdinekoak. Horretarako, gero eta gehiago, museoak jarduera didaktikoak, proiekzioak, kontzertuak, hitzaldiak, kongresuak, ikastaro eta mintegiak burutzeko egoitza egokiak bilakatu dira, eta bere instalazioen artean erabilera anitzeko aretoak, liburutegia eta behin-behineko erakusketa gelak daude. Museoaren kontzepzio bera erabat aldatu da, eta ohiko museo "jeneralista", estatiko eta akademikotik aparte, gaur egun modalitate oso ezberdinak sortu dira, espezializatuak, aire librean askotan, dinamikoak eta interaktiboak.

Museoen analisia, orokorrean, eta Euskal Herriko panorama museologikoa bera partikularki, ikuspegi oso ezberdinetik egin daiteke, eta ikuspuntu hauetako bakar baten erabilerak, segur aski, ez liguke emango gaur egungo museologiaren alorrean dagoen aniztasunaren isla osoa eta betea.

Honela, instalazioaren izaera bera ikuspegi interesgarria izan daiteke museoak sailkatzeko, gaur egun, esan bezala, instalazio museistikoen aukera oso anitza delako. Honen arabera, ohiko museoez gain, bestelako instalazio motak ere ager daitezke, hala nola bildumak, eremu eta monumentu musealizatuak, ekomuseoak, aztarnategi arkeologiko musealizatuak, etab. Honen harira, museoen edukia eta eraikinaren artean izan beharko litzatekeen harremanak eztabaida sakona piztu du, museoaren eraikinaren balio historikoak edota artistikoak edukiaren protagonismoaren kaltetan funtzionatzen duela azpimarratu ohi delako batzuetan.

Museoaren titulartasuna beste irizpide garrantzitsu bat izan daiteke. Honen arabera, museoak publiko eta pribatuak izan daitezke. Publikoen barruan, Euskal Herrian autonomia-administrazioaren menpe dauden museoak aurki daitezke, baita aldundienak eta udalenak ere. Pribatuen artean, pertsona bakarreko titulartasuna ager daiteke, baina normalena da fundazio eta elkarteena izatea, baita eklesiastikoak ere. Izaera honek, gainera, beste irizpide-aukera batzuk irekiko ditu, hala nola sarrera-modalitatea (dohainik ala sarrera bat ordainduz) eta irekiera-modalitatea (jarraitua ala urtaroaren araberakoa).

Museoen gaia edota gaiak aztertzeak ere beste sailkapen mota interesgarri bat eman ahal digu. Honen arabera, gaiak historikoak, artistikoak, biografikoak, zientifiko eta teknologikoak izan daitezke, edota artisautzaren ingurukoak, gastronomikoak, literaturari buruzkoak, zezenketaren ingurukoak, itsasoari buruzkoak, janzkerari buruzkoak, etab.

Gauzak honela, Euskal Herrian dagoen museoen panorama zabala eta aberatsa dela esan behar dugu, eta aipaturiko irizpide hauek, edota beste batzuk, ezarri ahalko genituzke arazo handirik gabe, kasu bakoitzean sailkapena erabat ezberdina izango litzatekeelarik. Hona hemen, ala ere, Euskal Herriko museoak sailkatzeko proposamen bat, mota bakoitzeko hainbat adibiderekin.

Museo "jeneralista" hauek zaharrak dira gehienetan, nahiz eta azken hamarkadetan birgaitze-prozesu ugari izan diren, eta izaera historikoa maiz duten arren, egia da askotan oso gai ezberdinak nahasten direla haien geletan. Aipa ditzakegu Nafarroako Museoa (Iruñea), San Telmo Museoa (Donostia), Gernikako Euskal Herria Museoa, Baionako Euskal Museoa edota Bilbon dagoen izen bereko museoa (Bilboko Euskal Museoa).

Jeneralisten alderantzizko izaera dute, museo "lokalista" hauek hiri, herri, haran edo eskualde konkretu baten inguruko gaiak soilik biltzen dituztelako. Horra hor, adibidez, Zalduondoko Museoa, Durangoko Historia eta Arteko Museoa, Orozkoko Museoa, Kexaako Museoa, Enkarterrietako Museoa, Plasentia de Butron Udal Museoa, Larrauleko Museoa, Zarautzeko Arte eta Historiako Museoa, Tuterako Museoa, Castejoneko Museoa, etab.

Esan bezala, museo jeneralistek eta tokikoek aspektu historikoak biltzen dituzte ia beti, baina, hala ere, badira historiaren ikuspuntu edota pasarte historiko konkretuak hartzen dituzten museo historikoak, hala nola Lizarrako Karlismoaren Museoa, Izabako Oroipenaren Etxea, Arteako Euskal Abertzaletasunaren Museoa, Gernikako Bakearen Museoa, Zugarramurdiko Sorginen Museoa, Mendozako Arabako Heraldika Museoa, etab.

Museo arkeologikoak izatez historikoak ere badira baina, azken urteetan aztarnategi arkeologikoen musealizazioaren gorakadak maila berri hau irekitzera bultzatu gaitu. Arlo honetan sar daitezke honako hauek: Isturitzeko Haitzuloetako Museoa, Ekain-Berri Museoa (Zestoa), La Hoyako Herrixkako Museoa (Biasteri), Irungo Oiasso Museoa, Andelos Hiri Erromatarreko Museoa (Mendigorria), Berbintzanako "Las Eretas" Aztarnategiko Museoa, Iruñako Oppidumeko Museoa, Arradako Harresi Barrutiko Museoa eta Arellanoko Villa Erromatarreko Museoa.

Historia, zientzia, arte edota kulturaren beste edozein alorreko pertsonaiei dedikatutako museo monografikoak dira, gehienetan pertsonaiarekin berarekin erlazionaturik dagoen eraikin batetan instalaturik, adibidez bere sortetxean. Aipa ditzakegu Ormaiztegiko Zumalakarregi Museoa, Ziortza-Bolibarko Simón Bolívar Museoa, Zumaiako Zuloaga Museoa eta Julio Beobide Museo-Tailerra, Erronkariko Julián Gayarre Museo-Etxea, Iruñeko Pablo Sarasate Museoa edota Petillako Ramón y Cajalen Etxea.

Hauetan ere bereizi ahalko genituzke Euskal Herri osoa edota herrialde oso bat hartzen dutenak eta hiri ala herri konkretu bati buruzkoak, azken hauek oso ugariak direlarik. Hona hemen museo etnologiko eta etnografiko batzuk: Lizarrako Julio Caro Baroja Museo Etnologikoa, Artetako Museo Etnografikoa, Oioneko Museo Etnografikoa, Artziniegako Museo Etnografikoa eta Pipaoneko Museo Etnografikoa.

Eta etnografiaren aspektu konkretu bat hartzen duten arren, honako maila honetan ere sartu beharko genituzke beste museo batzuk, hala nola Euskal Buztingintza Museoa (Elosu), Arteako Euskal Baserriaren Ekomuseoa, Arrantzaleen Museoa (Bermeo), Astigarragako Sagardoaren Museoa, Zubietako Errotako Ekomuseoa, Igartubeiti baserri-museoa, Orisoaingo "Vivencias de Antaño" Ekomuseoa, Abaurreagainako "Hilarrien Lorategia" eta Burgiko Almadien Museoa.

Badira ere, azkenik, aspektu gastronomikoak hartzen dituzten museoak, hala nola Laudioko Euskal Gastronomi Museoa, Metautengo Boilurraren Museoa, Eltsoko Ezkurdi Erlezaintza Museoa edota Uztarrotzeko Gaztaren Museoa.

Era askotakoak daude, eta Euskal Herriko museo famatuenetakoak dira. Batzuetan arte ezberdinetako lanak biltzen dituzte, orokorrean, eta beste batzuetan eskulturgintzan edo margogintzan espezializaturik daude. Badira ere autore bakar baten lanak biltzen dituzten museo monografikoak. Aipatuko ditugu, adibidez, Arabako Arte Ederretako Museoa, Bilboko Arte Ederretako Museoa, Bilboko Artelan Berreginen Museoa, Lizarrako Gustavo de Maeztu Museoa, Baionako Bonnat Museoa, Tuterako Muñoz Sola Arte Modernoaren Museoa, Corellako Arrese Museoa edota Zarautzeko Photomuseum Argazki eta Zinema Museoa.

Arte museoen artean, gainera, nabarmendu ditzakegu arestian sortutako arte garaikideko abangoardietako museoak, hala nola Bilboko Guggenheim Museoa, Gasteizko Artium Museoa, Hernaniko Chillida-Leku Museoa, Arizkungo Santxotena Museoa, Huarte Arte Garaikideko Zentroa (Uharte) edota Altzutzako Jorge Oteiza Fundazio Museoa.

Museo mota honen baitan, aipamen berezia merezi dute eliza katolikoaren arte-bildumak, hala nola Bilboko Aste Santuko Pasoen Museoa, Iruñeko Katedraleko eta Elizbarrutiko Museoa, Donostiako Elizbarrutiko Museoa, Arabako Elizbarrutiko Arte Sakratuko Museoa, Bilboko Elizbarrutiko Arte Sakratuko Museoa, Xabierko Gazteluko Museoa, Orreagako Monasterioko Museoa, Tulebrasaeko Monasterioaren Museoa eta Kaputxinoen Bizimoduaren Erakusketa-Museoa (Iruñea).

Natur Zientzien alorrean aipa ditzakegu Miarritzeko Itsasoaren Museoa, Bilboko Itsasadarra Itsas Museoa, Urretxuko Mineralen eta Fosilen Museoa, Donostiako Itsas Jauregia-Aquarium Museoa, Gasteizko Natur Zientzietako Museoa, Munduko Tximeletak Erakusketa Iraunkorra (Irun), Azpeitiko Ingurugiro Etxea edota Iruñeko San Pedroko Ingurumen Heziketarako Museoa.

Zientzia eta Teknologiako museoak arestian sortutako instalazioak dira gehienetan, eta aspaldiko bizimoduen isla jasotzen dute, baita Euskal Herriaren ekonomiaren garapenean garrantzia izan duten hainbat aspektu ere. Horra hor, adibidez, Atarrabiako Pilategia, Gallartako Euskal Herriko Meatzaritzaren Museoa, Abanto eta Zierbenako Euskal Herriko Meagintzaren Museoa, Donostiako Untzien Museoa, Portugaleteko Rialia Industria Museoa, Eureka! Zientziaren Museoa (Donostia), Añorgako (Donostia) Museum Cemento Rezola Museoa, Agorregiko Burdinola eta Errotak (Aia), Beasaingo Igartza Multzoa, Azpeitiko Trenbidearen Euskal Museoa, Eibarko Armagintza Museoa, Gasteizko Arma Museoa, Elgoibarko Makina Erremintaren Museoa, Legazpiko Burdin Haranako instalazioak (Mirandaola Burdinola, Euskal Burdinaren Museoa, Artzaintzaren Museoa eta Aikur Erle Museoa), Lesakako Burdinaren Etxea, Pasai San Pedroko Ondartxo Itsas Kulturaren Zentroa, Leintz Gatzagako Gatzaren Ekomuseoa, José Luis Goti Medikuntza eta Zientzia Historiaren Euskal Museoa (Leioa).

  • AA.BB. Euskadiko Museoak eta Bilduma Museografikoak. Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, 2005.
  • BOLAÑOS, M. La memoria del museo. Cien años de museología 1900-2000. Gijón: Trea, 2000.
  • HERNÁNDEZ, F. Manual de Museología. Madrid: Síntesis, 1984.
  • LEÓN, A. El museo. Teoría, práctica y utopía. Madrid: Cátedra, 1978.
  • MATEY, Pinar. Euskal Herriko Museoak. Bilbo: Ibaizabal, 2003.