Udalak lokalak eman zizkion, bere lanak babestu eta jarduteko baldintzak jarri zituen. XIX. mendearen amaiera arte garapen apala izan zuen eta XX. mendearen hasiera arte ez zen hasi. 1850etik 1900era, mende erdiko garapen urria bete besterik egiten ez zuten hitz poetikoekin, José María de Arestik, Arabako Aurrezki Kutxa Probintzialeko zuzendariak, hau zioen 1945ean: .Denboraren joanarekin batera garatu zen, motel eta bare. (Egia, abuztua, 1945), taula honetako zifrek argi erakusten duten bezala:
| Urtea | Zergapekoak | Saldoak pezetatan |
| 18501880190019051910191519201925193019401945 | 126983.1994.3335.4826.26911.48917.33120.98128.86534.266 | 1.912,49234.050,212.858.092,905.160.897,167.992.208,8410.079.912,6715.363.618,4328.137.020,3737.886,7765.062,59122.02.70 |
1912an, Kutxaren ekintza-eremua zabaltzea eta probintziara hedatzea erabaki zen, landa-biztanleak erakarriz, eta horrek aurreztaileak eta saldoak gehitzea ekarri zuen. Une horretan hasi zen banku pribatuarekiko lehia, eta aurrezkiaren propaganda areagotu egin behar izan zen; 1913an jarri ziren sariak. 1920ko hamarkadatik aurrera, ezarleen eta saldoen gehikuntza nabarmenagoa izan zen, Kutxak Udalarekin harreman berriak ezarri eta erakunde independenteago gisa funtzionatu baitzuen. Horrek ez zuen esan nahi batera ez zirenik bi erakundeen interesek hala gomendatzen zutenean. 1927an hiru libreta-mota zituen ezarrita, arruntak, eskolakoak eta epekoak. 1914tik aurrera maileguak egiten zituen balore, hipoteka eta pertsonal bermeekin; gainera, Pietate Mendiak alhaja, arropa eta beste objektu batzuen gainean egindakoak. Hipoteka-hartzaileak gehienak nekazariak ziren, lan egiten zuten lurrekin egin zezaten; berme pertsonalekoak, berriz, hiriburuko hiri-biztanleak ziren. Nekazaritzako Sindikatuei eta, 1918tik aurrera, enpresei ere maileguak eman zizkien.
1928an, Espainiako Aurrezki Kutxen Konfederazioan 30. postua zuen, eta Euskal Herriko Federazioan, zazpigarrena. Errepublikan eta Gerra Zibilean, erakundearen unerik gogorrenak bizi izan ziren, bai arazo politikoengatik, bai 1930eko hamarkadan bizi izandako arazo ekonomikoengatik eta gerra baten ondorio logikoengatik. Hala ere, gorabehera horiek etekinen murrizketan nabaritu ziren, baina ez aurrezkian eta ezarleetan, epe osoan hazten jarraitu baitzuten.
Aipamen berezia merezi du kutxak Udalari hasieratik eman zion laguntzak, banku batek inoiz eman ez zituen baldintzetan dirua emanez, bai obra publikoetarako, bai bere funtsak udal-zorretan inbertituz edo, behar izanez gero, udalaren aurrekontu-defizita kontuan hartuz. Kutxak finantzatu zituen Udalak trenbideei egindako ekarpenak, eta hogeita hamarreko hamarkadan lagundu zion orube batzuk erosten. Erakunde sortzailearekiko harremana legeria nazionalak ezarritakoaren arabera egokitu behar izan zen. Etapa horretan egindako inbertsio nagusiak probintzia- eta nazio-zorra, ondasun higiezinak eta hainbat enpresa nazionalen eta atzerritarren ekintzak izan ziren (Norteko Trenbidea, Labe Garaiak, hainbat banku...).
Etxe merkeak edo ekonomikoak eraikitzea ez zen zuzendaritzaren jomugan egon harik eta 1924ko urriaren 10eko legea atera zen arte, 900.000 pezeta horretarako erabiltzea erabaki zenean. Etxe ekonomikoei buruzko 1925eko uztailaren 29ko Lege Dekretuaren ondoren, formula berri bat ezarri zen. Beste gauza bat izan zen helburu desberdina zuten higiezinetan egindako inbertsioak eta beste hartzaile batzuk. 1930eko hamarkadaren erdialdean, langileen egoera eta etxebizitza eskasia zirela eta, zenbait etxe eraikitzea eta Gasteizko Etxe Merkeen Kooperatiba finantzatzea gomendatu zuten. Kutxa horrek ahalegin handia egin zuen kutxa guztiak batzeko, guztien interesak defendatzeko. 1917an saiatu zen, baina ez zuen arrakastarik izan, une hartan Gipuzkoako kutxetan laguntza gutxi aurkitu baitzuen. Joan den mendeko hogeiko hamarkadaren hasieran (ikus EUSKAL HERRIKO AURREZKI-KUTXAK) izandako gorabeherak direla eta, 1923an bere saio berriak lortu nahi zuen arrakasta, Arabako Aurrezki eta Maileguen Kutxa Probintzialak erabakitasunez lagunduta. Bi Kutxak arduratu ziren Euskal Herriko Kutxen Federazioa (1924) sortzeko azterketa egiteaz. Federazio horren idazkaritza atxiki zitzaion, eta, ondoren, Espainiako Aurrezki Kutxen Konfederazioa (1928) bultzatu zuen.