Planteamendua. 1789an Frantzian iraultza gertatu zen. Horren jakitun ziren, ez bakarrik frantsesak, haiek bizi edo eragin baitzuten, baizik eta Europa osoa, oraindik ere saiatzen baitzen ulertzen, beldurraren eta itxaropenaren artean, Luis xvi.ak Frantziako Estatu Orokorren deialdia eragin zuen gertakarien irismena, eta hautsi egin zen Frantziako eszena politikotik 178 urte falta zirela estamentu-batzar hartan.Laster jakin zen batzar horrek errotik aldatu zuela bere izaera, eta Nazio frantsesaren ordezkari bihurtu zela, ez erresumako estamentuen bilera. Hirugarren Estatuak uko egin zion estamentu gisa eratzeari, eta nazio-ordezkaritza bat aldarrikatu zuen, gero nobleak eta elizgizonak elkartuko zituena.Luis xvi.a erregeak berak 1789ko ekainaren 27an beste bi estamentu horiei hirugarren estamentuarekin bat egiteko agindua eman zuenean, hirugarren horrek astebete lehenago Batzar Nazionala zela aldarrikatu zuen eta Jk hilezkor bihurtuko zuen zina egin zuen. L Frantziari konstituzio berria eman arte ez desegitea. Horrek, orduan, garrantzi handia zuen; izan ere, Europako historian lehen aldiz, gizonek ordena bat osatzeko zuten gaitasuna baieztatzen zen. Zuzenbide jainkotiarretik, tradizio dinastikoetatik edo ohituran oinarritutako funtsezko legeetatik urrun, gizonek beren helburu politikoan esku hartzeko prest zeuden. Gizabanakoaren autodeterminazio politikorako gaitasuna agertu zen eszenan. Horrek baino ez zuen egin behar, berez, Europa zaharreko egitura politiko sakonenak gurutzatzea eta monarkia tradizionalei beldurra izatea, Frantziako gertaerek beraiengan izan zitzaketen ondorioengatik.Monarkia horien artean espainiarra zegoen, zalantzarik gabe, monarkia katoliko hispanoa, eta gainera frantziarrarekin lotura dinastikoa zuen. Monarkia hau ezin da esan bere unerik onenetan dagoenik. Gloria inperialaren garaia iraganik, bere espazioa eta hegemonia murriztuta zituen Europan, irailaren hasieratik. XVIII. mendean, penintsulaz kanpoko europar ondasunak Karlos ii.aren ondorengotzari uko egiten zion adar austriarraren alde laga behar zituen.Hala ere, erreforma interesgarriak eta etorkizun handikoak izan ziren Karlos iii.aren erregealdian, Frantzian iraultza hasi baino urtebete lehenago hil zen errege ilustratuan. Iraultzaz besteko erreforma-giltzarri horretan, monarkiaren gobernu-makina astunak eta motelak bizkortu nahi izan ziren, benetako finantzei diru-sarrera egonkorrak ematen saiatu, armada sendotu eta Frantziarekin familia-lotura duen kanpo-politika mantendu, baina kanpoko parte-hartze militarrik gabe.Gainerakoan, monarkia horretan, barne-ordenari buruzko eztabaida garrantzitsuren bat izan arren, ez zen agertu transmutazio politiko konstituzionalari buruzko ideiarik, Frantzian egiten ari ziren deribazioen antzekoak iragartzen zituenik. Data honetatik aurrera: XVIII. mendean, monarkia ahulduta geratu zen flandestar eta italiar jabetzetan, eta 1717an Aragoiko erresumaren irudikapen politikoari amaiera eman zionetik (Planta Berriko dekretuak), nahiz eta foru-sare osoari eutsi, Araba eta Gipuzkoako probintziei, Bizkaiko jaurerriari eta Nafarroako erresumari, monarkia hartan bere senide ziren lurralde bakarrak. Juan Antonio Llorentek 1806an gogoratzen zuenez, monarkiaren barruan zeuden probintziako kidego politiko bakarrak ziren.Lurralde horietan, gero zehatzago azalduko dugun moduan, bere foru-ordena politikoa eraitsi beharrean, monarkiaren baitan erakundeen sendotze-prozesua gertatzen da, bereziki mende erdialdetik aurrera. Horietan nabaritu zen, hain zuzen ere, ondoko herrialdearen iraultza.Haren erregea, Luis xvi.a, prozesu konplexu baten ondoren exekutatu zuten, nazio-delituagatik, eta Errepublika aldarrikatu zuten, exekutatu baino lehen. 1793ko urtarrilaren 21ean, Luis xvi.a Luis xiv.aren estatuaren idulkora sartzen zenean, gillotinatua izateko, Europako gorteetan, batez ere koinatu austriarrean eta lehengusu espainiarrean, Konbentzio errepublikanoaren erregimen berriaren aurkako gerra-adierazpenak prestatzen ziren.Gerrak berehala izan zuen eragina: 1793ko martxoaren 7an, Borboiek «usurpatzen duen tronu bat» uzteko asmoz, Konbentzio frantsesak Espainiako koroari gerra ere aldarrikatzen zion. 1794ko udaberrian, Konbentzioko armadak Nafarroan eta Gipuzkoan sartzen ziren, gero penintsulako beste bi euskal probintzietan barneratzen jarraitzeko. Iraultza, hartara, probintzia salbuetsiekin harremanetan jarri zen, modu bereziki bizian, eta haietako batean, Gipuzkoan, errepublika iraultzaileari atxikitzeko aukera planteatu zen. Hau, zalantzarik gabe, Konbentzioaren gerraren atalik ezagunena ez dena, ez da euskal lurraldearen eta Frantziako iraultzaren arteko harremanaren azterketa osoa egin behar. Hala ere, badira elementu orokortuago eta iraunkorragoak, eta historiografia liluratuta geratu da Gipuzkoak errepublika frantsesari atxikitzeko asmoaren ondorioz.Hiru alderditan azalduko dugu auzia: lehenik eta behin, iraultza zer zen eta zer eskaintzen zuen «askapen-gerretan»; ondoren, laburki aztertuko dugu zer egoeratan dauden euskal probintziak eta Nafarroako erresuma 1789-1793 inguruan; azkenik, ikusiko dugu bi elementuak zenbateraino izan zitezkeen bateragarriak eta nola komunikatzen eta ulertzen ziren euskal probintzia-ordenaren eta iraultzaile frantsesaren artean.
Ekarpen iraultzailea. Beraz, lehenik eta behin, iraultzak, fenomeno politiko eta sozial gisa, ekarri zuenari buruz eztabaidatu behar dugu. Bestela esanda, zer eskaintzen zuen 1793 inguruan iraultzak? Dagoeneko idatzita utzi den zerbait esaten hasi nintzen, hau da, gizakiaren gaitasun politikoa. Banakako subjektu politiko horretatik abiatuta, lehenengo ekintza iraultzailea nazioaren botere konstituziogilea baieztatzea izan zen. Horrekin, subjektu pasibo hutsa zen, eratua, ordena politiko berri bat definitzeko gaitasun aktiboarekin altxatzeko: nazioa subirano berria bihurtzen zen. Orduan, auziak izan behar du zer egin zuen frantziar nazioak botere horrekin, nola garatu zuen iraultza hura. Esan berri dugu, halaber, Batzar Nazional izendatu ondoren hirugarren estatuko diputatuek ez zutela banantzerik izango Frantziarako konstituzio bat egin arte. Hau, eraketa, lehen helburu iraultzailea da, 1791ko urriaren 3an behin betiko bete zena, Europako lehen konstituzio garaikidea aldarrikatu zen egunean. Konstituzioa oinarrizko legea zen, nazioak, bere subiranotasunaren bidez, eratu zituen botereek jardun behar zuten gobernu-esparrua. Ez erregea, ez asanblada, ez epaileak —botere betearazle, legegile eta judizialen gordailuzainak, hurrenez hurren— subiranotzat har zitezkeen; haien botereak markatzen zuen, eta konstituzioa izeneko funtsezko kode politiko bat definitzen zuen. Baina eraketa idatzi eta onartu aurretik, Frantziako Batzar Konstituziogilea Frantziako eraikin politiko zaharraren lur-erauzketa lanetan aritu zen, eta erakunde eta tresna batzuk sortu zituen berrirako. Haien artean bat nabarmentzen da, iraultzaren oinarria ere bada eta. 1789ko abuztuaren 26an, bilera gogoangarri batean, Batzarrak Gizakiaren eta Herritarren Eskubideen Adierazpena aldarrikatu zuen. Eskubideak, hain zuzen, lehenengo baldintza ziren Konstituzioaren beraren testurako, bere aurrean jartzen baititu. Hala ere, gogoan izan behar da adierazpenaren titulu osoa, orain aldarrikatzen diren eskubideak gizakiarenak eta herritarrarenak baitira, gizabanakoenak eta ez norbanakoarenak baino erradio handiagoko korporazio edo kidego politikoenak. Hainbesteraino, ezen, gaur egun, eskubide feudalak, edozein motatako pribilegioak, korporazioak eta estamentuak, ondare-ofizioak, konstituzioaren aurkako erlijio-botoak, norbanakoaren merezimenduan oinarritzen ez diren bereizketa-mota guztiak behin betiko indargabetuta geratzen dira, eta halaxe aldarrikatzen du bere hitzaurrean konstituzio-testu berak. Batzar eratzaileak ordena zaharrean belar-sastrakak kendu zituela esaten dugu. Prozesu horren egintza adierazgarriena 1789ko abuztuaren 4ko gauean hartutako dekretua da, noble batzuek beren eskubide feudalei uko egiten dietela aldarrikatu ondoren. Subirano berriak, batzar eratzaileak hala erabakita, bertan behera geratu ziren Erdi Arotik Frantzian iraun zuten pribilegio feudal guztiak. Ekintza horrek irudikatzen du, sinbolikoki, Frantzia erregimen berri baten aurrean jartzen duen atalase baten trantsizioa. Baina artikulatu beharra zegoen; ez zuen balio eredu zahar bat suntsitzeak, berria sortu beharra zegoen. Horretara etorri zen, lehenik, ikusi dugun bezala, konstituzioa, baina haren atzetik jarraitu behar zioten ordena iraultzailea finkatzeko tresna berriek, iraultzaren ordena juridiko eta politiko berria jaso eta artikulatuko zuten kodeek. Eskubide bat izan behar zuten, eta eskubide hori, lehen egindakoa ez bezala, gizabanakoa subjektu gisa aipatzen zen, eta gainditu nahi zen pribilegioaren munduaren aurrean legearen aurrean berdintasuna lortzeko ikuskeratik abiatzen zen. Eskaintza iraultzaileak, beraz, bere funtsezko puntuak aurkitzen zituen ordena politiko berri bat sortzeko aukeran, horretarako gaitasuna zuten herritarrek —adin nagusiko eta maila ekonomiko jakin bateko gizonek— legeriaren bidez esku-hartze politikorako gaitasuna izan zezaten. Ordena hori gizarteko kide guztien eskubideen arabera oinarritu behar zen —eskubideak—, eta ordena politikoaren oinarrizko izatearen arrazoia bihurtu haren babesa. Azken batean, gizabanakoarekin eta haren askatasunarekin bat datorren subjektu politiko berriaren araberako ordena.Eta hori da frantziar armada iraultzaileen eskaintza, 1792an gerra iraultzaileak hasi zituztenetik. Gerra horien helburua zen oraindik ere tiraniaren ametsa lotan zuen kontinentea askatzea. Hain zuzen ere, izaera mesianiko horrek eta askatzeko irrika horrek geldiaraziko du armada konbentzionalen hedapena. Kontua zen, ordea, haiek Europa bat aurkitu zutela, artean instituzioz betea, ordena iraultzailearekin nekez bateratu zitezkeena. Bere oinarria korporatiboa zen, bere eskubidea zaharra, bere funtzionamendu printzipioa pribilegioa eta monarkia tradizionalak edo Inperioa garatzeko esparrua. Iraultzak errealitate horren gainean jardun behar zuen, eta ez bere proiektuetarako joera handiagoa duen baten gainean. Horrela gertatzen diren egoerak desberdinak dira. Egia esan, Europan bazegoen irudidunen artean —eurek esaten zioten moduan, gorteetako errepublika— iraultzaren aldeko iritzi-giroa, iraultzaren aldeko iritzi-giroa, iraultzak iraun zuen bitartean behintzat, iraultza bortitz eta herritarren parte-hartzerik gabe. Frantziako gertaeretan, gizakia askatzeko ekintzak ikusten zituzten, kasu batzuetan eurek planteatuak, ikuspuntu teorikotik. Konstituzioa, eskubideak eta kodeak ezinbesteko tresnak ziren askapen horretarako. Frantzian, horietako askorentzat, saihestezina baino gehiago edo gutxiago, gertatzen zen: denboraz iragartzen zen iraultza. Baina, mundu ilustratuko letren errepublika horrek izan zezakeen eragin guztiarekin, mundu hori mugatua zen Europan, non errealitaterik egunerokoena oinarri erlijiosoaren kultura baitzen, katolikoa edo ez, non magikoa eta transzendentala arrazoimen ilustratuarekin eta aurrerapenean zuten fedearekin nekez parteka zitekeen espazioa baitziren. Gainera, Europa artikulatua zen, giza borondateak hura zehaztu edo alda zezakeelako ideiari erabat lotuta ez zegoen ordena ulertzeari buruzkoa. Europan, inoiz baino ez zen entzun ohituraz eta pribilegioaz, iraultzak forma korporatibo horiek aldatzeko mehatxua egiten zuenean: Bruselatik Poloniaraino, hiri-patriziatuak, estamentuak, kleroa, lurraldeak, iraultzak haren aurrean ezagutzen ez zituen printzipio «sakratu» horiek aipatzen zituzten. Frantzia beraren barruan, lurralde batzuk, ez kasualitatez, Bruselak bezala lurralde-egitura korporatibo bati eustea lortu zutenak, ordena iraultzaile berriaren aurka egiten hasiko dira bortizki. Hori zen kontrairaultza. Orain, iraultzaren eta euskal lurraldeen arteko topaketa ikusi aurretik, haien egoeraren berri izatea interesatuko zaigu. Eskaintza iraultzaileak jaso zezakeen erantzunaren zati handi bat, jakina, lurraldeak monarkiaren barruan zeuden egoeraren, hartan moldatzeko aukeren eta gortearekin berarekin zituzten harremanen mende zegoen.
Euskal probintziaren egoera Iraultzaren bezperan. Zazpiehun. urtearen hasieratik monarkiak lurraldea argitzeko bat-bateko prozesua jasan zuen. Espainiako Habsburgotarren monarkiaren ezaugarri izan zen dibertsifikazio handiko osagai eransgarria erabat aldatu zen.Laster, eta ondorengotzari buruzko gerra beraren ondorioz, lurralde flamenkoak eta italiarrak utzi behar izan ziren. Handik gutxira, Aragoiko erresumak, gogorarazi den bezala, bere entitate politikoa galdu zuen, bere foru ordenako elementu sozialagoei eutsiz. Horren guztiaren emaitza da Felipe V.aren erregealdiarekin inauguratu zen monarkia borboikoa nabarmen sinplifikatu zela bere arbaso austriarrenarekin alderatuta.Mendearen erdialdean, Melchor de Macanaz monarka horretako ministro izan zenak ohartarazi zezakeen ia monarkia guztiak «lege berak» jarraitzen zituela. Baina gure arreta jarri behar duena, hain zuzen ere, adierazten duen salbuespena da: «Nafarroako erresumak eta Bizkaiko probintziek partikularrek dituzte». Kontzientzia hori etengabe agertu zen mende osoan zehar: Bizkaiko probintziak, Iparraldeko probintziak, probintzia salbuetsiak -dokumentazio ofizialak 1727tik deitzen dituenak- elementu arrotz gisa aipatzen ziren Gaztelako lurralde-sare politikoan. Haren berezitasuna, gainera, oso ondo ezagutzen zen: monarkiako beste espazio batzuetan aurkitu ezin ziren probintzia-irratiko gorputz politiko batzuk ziren. Kantaurialdeko beste eremu batzuetan tradizio hura galduz, euskal probintziek —eta, haien antzera, erreinu historikoak— probintzia-kidego gisa erraz identifikatzen zituzten elementuak zituzten.Batzar Nagusiek, batez ere, hainbat eremutako toki-korporazioen lurralde-batzarra -hiriak, hiribilduak, elizateak, Enkartazioak, koadrilak, batasunak –Antonio Bernabé de Egañak, esaterako, 1773 gogoratzen ditu kasu horretarako– probintzia bera ziren. Batzordea zen probintziari gorputz politikoa ematen ziona, eta berez probintziak lehen pertsonan jarduten zuen unea. Hasiera batean, Batzordearen emantzipazio huts gisa ulertuta, diputazioak probintziako ordezkaritza politikoa bermatzera etortzen ziren, eta, beraz, probintziako gobernuan jarduteko gaitasuna ziurtatzera. Egañak berak batzarreko ordezkari gisa aurkeztu digu diputatua, berak agindutakoaren arabera jardun dezan. Hala ere, mendeurrenean zehar erakutsiko den errealitatea Foru Aldundiaren berrespena izango da, foru-sareko elementu politikoki eraginkorrena baita. Korrejidorea, azken batean, hirugarren erakunde-elementua zen - Bizkaian eta Gipuzkoan, Araban diputatu nagusiak berak betetzen baitzituen bere funtzioak -, euskal lurraldeak probintziako kidego politiko bereizi gisa identifikatzen zituena. Probintzia-korrejidoreak ziren, eta haien jurisdikzioa probintzia-lurraldearekin identifikatzen zuen audientzia zuten. Horri gehitu behar zaio, probintziaren barne antolamendu guztiaren lehen oinarri gisa, foru-zuzenbide bat edo ermandade-ordenantza bat izatea.Une desberdinetan finkatuak, gizarte zerbitzuen artean. XVI. eta XVII. mendeetan, Gaztelako zuzenbide baten eratorpen gisa, euskal foru testuek ere beren arteko aldeak ezartzen zituzten Gaztelan ez zegoen lurralde zuzenbide gisa. Bere iraupenaren arabera, orain, mendearen bigarren erdian, interpretazio bat egin ahal izango da, foruak une horretan definitzen den probintzia-ordenamenduaren zimenduetan kokatzeko testu hutsa gainditzen zuena. Eragiketa horren adierazpenik garbiena Andoaingo jesuitari dagokio, aita Larramendiri, Gipuzkoako Korografian probintziaren zorionerako foruen beharra esaten duenean, 1696ko foru-testu gipuzkoarra -Foruak- finkatzeko proemioan esaten zenaren antzekoa baitzen.Euskal probintzia-historiografiak, azkenaldian, zalantzan jarri du historiografia tradizionalak eskainitako irudia, euskal espazioaren bilakaera politikoaren arabera. XVIII. mendean, hiri-hondakin gisa hartzen ziren lurralde-pribilegioak gutxi errespetatzen zituen monarkiaren jazarpen- eta eraiste-egoera zegoen. Interpretazio hori gortearen eta probintzien arteko harremanen planteamenduan oinarritzen zen, erdigune indartsu eta hedakor eta periferia gisa, instituzionalki ahulduta eta gutxi-asko desagerketa politikora mugatuta. Azterketa berrienak, bai XX. mendeko lehen hamarkadei buruzkoak. XIX. mendean, XVIII. mendearen azkenetan bezala, beste leku-konposizio bat eskaintzen dute, eta ez da ezer frogatutzat ematen, eta ikuspegi desberdinetatik aztertzen du euskal bilakaera politiko instituzionala.Ikus dezagun, ekarpen horien argitan, zer zorte izan zuen boterearen probintzia-sareak frantziar iraultzaileekin topo egin aurretik. Mendearen erditik aurrera, gutxi gorabehera, Fernando vi.aren eta Karlos iii.aren erregealdien artean, monarkiaren barruan, ohiko mekanismo astunak aldatzea lortuko zuen gobernu-dinamika bat zetorren. Ministerioen arintasunaren beharrak eta aldi berean planteatzen den erreforma fiskalak monarkiaren barruan konstituzio-mailako zenbait eragiketa eskatzen zituzten. Ildo horretan planteatzen dira erreforma ilustratuak, batez ere hirurogeiko hamarkadatik aurrera monarkia hispanoan hasten direnak. Gorteari berari eragingo diote, baina baita udalei eta udal finantzei edo itsasoz haraindiko merkataritzari ere. Nolanahi ere, gortetik egindako planteamendua erresumaren gaineko kontrol zuzenagoa lortzea zen, ministerioa lurraldearekin harreman zuzenagoa izan zuten irudi intendentzial batzuk ezarriz. Pentsatzekoa denez, horrek aurkako erreakzio ugari sortu zituen, tokiko oligarkien, Elizaren edo nobleziaren botere-galera zela eta. Probintzia salbuetsietan ere neurri horiek hartu zituzten. Batez ere, probintziako eremu politikoan ministerio-figura berri horiek sartzearen beldur zen, zeinek, beren jurisdikzioa zabalduz, probintzia-boterearen oreka alda zezaketen, argi eta garbi foru-botereen alde definitzen ari zena. 1760tik aurrera, gutxi gorabehera —nahiz eta Ensenadaren gobernuan ere egon daitekeen dinamika bat izan—, probintzia salbuetsietan lehia etengabea dago, botere-espazioak batzar eta aldundien eskuetan erreserbatzeko, lehenik eta behin, bertan sartu nahi diren ministerio-ofizialen aurrean esaten dugun moduan: intendenteak, posta-ordezkariak, errenta-ordezkariak, merkataritza-epaileak eta ikuskatzaileak. Baina baita probintzia-boterean integratuen zeuden korrejidoreen eta haien ofizialen aurrean ere, edo, gatazka kasuetan, ofizial militarren aurrean ere, orain dagokigun moduan. Kasu guztietan, probintziako eremu politikoa kontrolatzeko borroka-prozesu bera zen. Bistan denez, borroka hori gertatzen zen sistemaren barne-logikaren barruan garatu behar zen, eta hartan funtsezkoa zen boterea jurisdikzioaren arabera definitzea, nahiz eta gai administratiboagoak izan.Hori dela eta, deskribatzen ari garen testuinguruan eta, batez ere, mende osoa amaitu ahala, probintziek eta aldundiek auzia planteatuko dute, ordura arte zehaztu ez zen foru-jurisdikzio baten premisatik abiatuta. Jurisdikzio-mota horrek, bide alternatiboak legitimatzen zituen indarra euskal foru-erakundeek nekez erreklamatu ahal izango zuten jurisdikzio erreal sendoenetik aldentzen zuena, probintziako ordena bera zaintzeko eta jurisdikzio-zaintzarako boterean zehazten zen. Horri erantzunez, arrakastaz argudiatu ahal izango da foru-erabileraren garrantzia, kaparetasunak eta, batez ere, Forua lurralde-eskubide gisa erabiltzearen eta interpretatzearen garrantzia probintzia-gobernuko tresnen barne-kontrolaren alde.Hori oinarri hartuta, s ixten duten hamarkadetan. XVIII. mendean, euskal probintzia-ordena deitzen ari garena finkatu zen, eta irmotasun handiena zuten garaikideak behin eta berriz hasi ziren eratzen. Erakundeen sendotzeari ekiteko sortu zen, batez ere hirurogeiko hamarkadarako probintzietako gobernu-institutu nagusia frogatzen duten aldundiena, baina baita antolamendu haren elementu nabarienak eta instrumentalenak ere, hala nola kasuan kasuko batzarrak edo aholkularien, idazkarien eta sindikoen lanbideak, Foruaren eguneroko interpretazioa gauzatzen zutenak. Hala, bada, euskal probintzia-egituraren definizio eta finkapen zehatzagoa egiten ari da, monarkia hispanoaren testuinguruan, bere ezaugarriengatik onartzen baitu. Egia da ez dela gradukoa, eta batzuetan gortetik planteamendu disruptiboagoak agertzen direla konstituzio probintzial honekiko. Baina 1760tik aurrera eta Cadiz eratu arte nagusitzen ari den errealitate operatiboa lurralde horietako gobernu bat da, foru-aldundiek ministerioarekiko mendekotasun handiagoa duten irudiek kudeatzen hasi ziren eremu politikoaren zati handi bat hartuko baitute. Hori guztia horrela izango da, 1813an probintziak errekonozitu eta aldarrikatzeko hiltzen dituenean, Espainiako lehen konstituzio politikoak lurralde konstituzio berezi bat izan beharko du, espazio horiei ordena eta egitura politikoa ematen ziona.
Iraultza euskal probintzietan eta Nafarroako erresuma.Iraultza ez zen euskal lurraldeetan sortu, gerra-testuinguruan iritsi zen haiengana. Abiapuntuko egiaztapen hori xaloa eta superflua izan daiteke, baina ez da ikusmena galdu behar gertaera deigarri samarrek ikuspegia gal ez dezaten. Horrekin esan nahi da Konbentzioaren gerraren urteetan iraultza ez zela izan euskal politika espainiarretik edo probintzialetik bertatik sortutako fenomeno gisa, baizik eta Frantziako armadak hasieran iraultzailetzat jotzen zuen gerra baten ondorio gisa. Hurbilketa ona izan daiteke gatazka horretan aurrez aurre zeuden elementuak aztertzean aztertzen ari garen gaiari buruz, Frantziako eta Espainiako edo Euskadiko iraultzarekin izandako lehen topaketa hartako protagonistei buruz. Alderdi jakin batzuk aztertuz gero, argi ikus daitezke planteatuta ditugun gai horiek: probintziako botereek Frantziako armada iraultzailearen inbasioaren aurrean duten erreakzioa; gerraren antolaketa eta finantzaketa; gerra zuzenean jasan zuten landa- eta hiri-komunitateen iraultzarekin eta portaerarekin elkar ulertzeko joera handiagoa agertu zutenen jarrera. Konbentzioaren gerraren historian izan diren gertaeretatik —gure historiografiaren gai errepikaria beti—, agian ezagunena eta zabalduena da Gipuzkoako «aldundi matxino»aren jarrerari dagokiona, Jose Fernando Echave Asu (Romero) buru zuena, eta Joaquín M. Barroeta Zarauz (Aldamar), Errepublika frantziar aukera planteatu zuena. Mota horretako gertaera batek izan dezakeen garrantzia gorabehera —eta gero aztertuko dugu, probintziaren eta Nafarroaren inbasio frantsesak eragindako erreakzioen testuinguruan—, oso txikia da. Erantzun ohikoena, baita Gipuzkoan ere, lurraldea defendatzeko mekanismoak antolatzea eta abian jartzea izan zen, foru-defentsaren logikaren barruan. Frantziako armada sartu eta hurrengo hilabeteetan gertatutakoek erakutsi zuten, Frantziako armadak euskal lurraldearen zati handi batean izango duen kontrol azkarrarekin, sistema horrek ez zuela eraginkortasunik armada nazionalaren eta iraultzaile frantsesaren aurrean, eta, era berean, oso operatibo ez ziren beste sistema militar tradizional batzuk agertu ziren Frantziako Errepublikak Europa zaharrarekin izan zuen gatazka orokorreko zenbait puntutan. Baina, lehenik eta behin, lurraldearen defentsaren foru-logika horretan erakundeak duen datua egiaztatzea interesatzen zaigu hemen. Gatazkaren lehen zantzuetatik euskal aldundiak probintziako lurraldea defendatzeko foru-mekanismoak antolatzen eta abian jartzen hasi ziren, gorteari, naturako armamentuari eta defentsen antolamenduari abisu egokiak emanez. Aldi berean, beste defentsa-modu batzuk ere, ministerioen aldetik gehiago sortutakoak, euskal lurraldean jarduten saiatzen dira, probintziak eta nafar erresuma Madrildik artikulatutako monarkiaren defentsa-sisteman sartuta. Kontingenteen banaketak, Bizkaiko eta Gipuzkoako agintarien bidalketak eta indar militarren igorpen ikusgarrienak, hala erakusten dute iletasunen hasieratik bertatik. Hala ere, hemen gertatu ziren oharkabean pasatu behar ez diguten inguruabarrak. Gerra ulertzeko bi moduen arteko gatazka, bistan denez, sortu zen, eta egoera nahiko berezia eta premiazkoa zen orduan, lurralde-defentsa ahalik eta azkarren ziurta zezaketen neurriak hartzera behartzeko. Oso adierazgarria da ikustea nola, adibidez, Bizkaiko Foru Aldundiak «Bizkaiko Konstituzioa»ren ildotik defendatzeko hitzarmen bat ezartzen zuen, non agintari militarrak ez ziren nahasi behar Aldundiak berak jarritako antolaketan, edo Gipuzkoako probintziak, azkenean, bere kontingentea bidaltzetik salbuesten duela, bere aldundiak zuzendutako defentsa-antolaketa autonomoago baten arabera. Horri dagokio, jakina, gerra-gastuak finantzatzeko modu berezi bat ere. Hemen zegoen, seguruenik, auziaren benetako erdigunea. Aski ezagunak dira Karlos iv.aren monarkiaren finantza-zailtasunak eta horrek 1793az geroztik zeharkatzen duen salbuespen-egoeretan ematen zion maniobra-ahalmen urria. Foru-erakundeek, foru-aldundiek bereziki, aukera ematen zioten Godoyri balio estrategiko nabarmena zuten lurralde horietan gerraren finantzaketa ziurtatzeko. Probintziak konprometitzen diren erroldek, baina, batez ere, urte haietako kanpaina militarrek sortutako gastuetan udal-aberastasuna erabiltzeak —kasu askotan ez dira inoiz elkartuko— aukera eman zuten aldundietatik tokiko ogasunen kontrola finkatzeko. Baina probintziaren defentsarako beste ekarpen garrantzitsu batzuek aukera ematen dute garai hartan foru aginduarekin izan zitekeen konpromiso-maila neurtzeko. Ekarpenak ez ziren monarkia katolikoaren aurrerakada iraultzailea geldiarazteko interes handiena zuen Elizatik bakarrik atera, batez ere okupatzaileek fanatismo erlijiosoaren aurrean beren kezkak erakutsi zituztenetik, erlijio-ondasunen kopuru aipaezinen bidez, orduan probintziako defentsan tematu baitziren. Merkataritzako kontsulatuek ere beren ekarpenak egin zituzten itsasontzien armamentuaren bidez, beren kontura eta foru-aldundiei emandako diruarekin. Penintsulako plaza nagusietan finkatutako merkatari bizkaitarrek eta gipuzkoarrek, zuzenean foru-aldundiei egin zizkieten diru-ekarpenak, baita Lima hiriko bizkaitarren kongregazioa ere. Helburu eta xede bereko dohaintza partikularrak ere iritsi ziren. Gutxiegi bada ere —ez—, ekarpen horiek gerra-enpresaren kostu osoan erakutsiko badira, behar bezala baloratu behar dira. Probintzia-lurraldearen defentsaren antolaketaren ikuskera jakin batekin konpromiso handia adierazten dute, eta, batez ere, probintzia-erakundeen gobernu-ahalmenaren kontzientzia argia. Horien zati handi bat, jatorrian, probintziaren barne-antolaketan konprometituenak diren erkidegoekin -udalak, kontsulatuak, erakunde eklesiak- bat dator, eta, geroago ikusiko dugun moduan, ez da harritzekoa, batez ere indar errepublikanoarekin lehenengo harremanaren ondorengo hilabeteetan inbaditutako lurraldean gertatu ziren bezala. Dena ez zen uniformea izan Konbentzioaren gerraren urte haietan. Haserrea ere agerian geratu zen orduan, eta espero zen moduan agertu zen, gerra-egoera ikusita eta lehiakideen izaera ikusita. Armada iraultzailearekin lankidetzan arituz frogatu zen, aldarrikatzen zuen gauzen ordena berriak zoriontasuna lor zezan, sektore batzuentzat ezin baitzen espero ez probintzia-ordenatik ez monarkia katolikoaren testuingurutik. Portaera horren kasurik muturrekoena Getariako Juntak Romero, Aldamar edo Carrese bezalako pertsona ospetsuen kontrolpean sortutako diputazioaren kasua da; izan ere, Gipuzkoako probintziaren eta Frantzia iraultzailearen arteko lotura planteatu zuen, hainbat alditan gogorarazi den bezala. Ez zen izan Frantziako armadak suposatzen zuenarekin bat egitearen lekuko bakarra: monarkia hispanoarekiko edo haren oinarri katolikoarekiko mespretxuzko ekintza sinbolikoak maiz gertatu ziren urte haietan. Baina hori guztia kontu handiagoz hartzea komeni da. Bistan da euskal probintzietan aldezten ari zen foru-ordena ez zela eraiki sektore jakin batzuk alde batera utzi gabe. Sektore horietako batzuk, hain zuzen ere, Frantziako armada iraultzaileak sartzeak eragindako krisian aurki daitezke, hain zuzen, haien haserrea frogatzeko aukera egokia. Gai hori aztertu duen historiografiak berehala nabarmendu du bat datozela merkataritza libreko proiektuan iragarritako merkataritza-onuretatik baztertuak eta kolonia amerikarrak eta iraultzaileekin elkar ulertzeko joera duten taldeetako parte-hartzaileak. Hala ere, horri buruz egin daitekeen egiaztapen nominala ere ez da puztu behar. Bistan denez, Pablo Carrese bezalako merkatariek, Gipuzkoako portuek Amerikarekin merkataritza librerako behar dituzten moldaketak lortzeko egindako ahaleginagatik eta, gero, Konbentzioko tropei emandako laguntzagatik, beste merkatari batzuek eta are merkataritza-erakunde nagusiak, Kontsulatuak, Frantziaren aurkako jarrera argia hartu zuten gatazkaren hasieratik bertatik, baita lehenago ere. Azken hamarkadan probintzia-ordenak hartu zuen definizioarekin bat ez datozen talde horiek kontrako fenomenoa irudika eta azal dezakete. Miguel de Muzquizek 1779an egindako proposamena zela eta, Amerikako merkataritzarako euskal portu batzuk gaitzeko proposamena egin zuen, merkataritza-trafikoa zaintzeko beharrezko ofizialak probintzia-lurraldeetan sartzearen truke, euskal foru-aldundiek (eta, hasiera batean, Euskal Herriaren Adiskideen Errege Elkarte gisa horrelako erreforma egiteko joera handiagoa zuten erakundeek) foru-lurralde horiei uko egitea izan zen, barne-egitura horri eutsiz. Bistan denez, egitura hori landa-eremu garrantzitsuen neurrira diseinatzen ari zen, «barrukoak», eta ez «asmakizun»ek, gutxi-asko, erreforma horietan interes handiena zuten merkatariak deitzen zieten. Foruaren interpretazio utilitaristak ez zuen lortu foruaren ulermen tradizionalari gailentzerik, eta probintzia-egitura mantendu egin zen, bertan ministerio-planteamenduarekin lotura handiagoa zuten jurisdikzioetatik at, Amerikak agindutako merkataritza masibo hartan interesak kalkulatu zituztenen kontura. Oso adierazgarria da ikustea hamabost urte geroago interesen lerrokatzea ia berdina zela probintzien barruan. Orduan, euskal burgesia komertzialaren kontzientzia iraultzaileaz hitz egitea gehiegizkoa da gutxienez. Une horietarako, merkatariek beren burua klasetzat hartu ahal izatearen ideia bera da, korporazio gisa baino lehen. Baina ez da soilik saltzaile-kasu asko argudiatzea, armada iraultzaileari gogor aurka egin baitzioten. Hori, batez ere, diskurtsoak ez ulertzekoa da. Ez iraultzaren gudarosteek, ez Konbentzioaren delegatuek, haiekin batera euskal probintzia-ordena oso ondo ulertzen jakin zutenek, ez eta Getariako taldeak ere, Romero eta Aldamar inguratzen zituenak, ez zuen lortu printzipio iraultzaileak euskal probintzietan edo, zehazkiago, Gipuzkoan aplikatzeko diskurtso koherente txiki bat artikulatzea. Gai kulturala zen, noski. Frantziar diskurtso iraultzaileak kultura politiko baten inguruan sortutako elementu batzuk biltzen zituen, eta, neurri handi batean, monarkia katolikoaren euskal lurraldeetako eguneroko errealitatetik eta errealitate operatibotik erabat kanpo geratzen zen. Eskubideen ulermena, bere gako indibidualarekin, bere esleipen pertsonalarekin, bere ezaugarri naturalarekin eta erabateko berdintasunarekin, gaizki hautematen zuen ikuspuntu korporatibotik askotariko ulermenera, esleipen kolektibo eta pribilegiatuan eta egoera metapositiboan ohituta zegoen pertsonak, haien gaineko edozein borondate-esku-hartze alde batera utzita. Han, eskubideak gizaki naturalaz eta herritar politikoaz uler daitezke, nahiz eta pertsona indibiduala izan beti; hemen, ordea, uler zitekeen probintzietakoak, Elizaren erreinukoak edo korporaziokoak izatea -tokikoak, merkataritzakoak, gremioak-, hasteko nortasuna jada korporatibo zena. Adibide batek hemen esan nahi duguna irudika dezake. Jakina da kaparetasun kolektiboa Bizkaian eta Gipuzkoan probintzia-lurraldeko kalita korporatibotzat hartu izan dela, lurralde-askatasun eta -pribilegioak hein handi batean oinarritzeko nortasun kolektibo gisa. Ikus NOBLEZIA. Iraultzaileek euskal lurralde-antolamenduaren osagai horretaz egingo duten irakurketa, ordea, printzipio iraultzaileek aldarrikatzen dutenaren antzeko erabateko berdintasun bat izango da. Pribilegio baten oinarria berdintasun iraultzailearen printzipio gisa irakurtzen zen. Gauza bera esan daiteke eraketa edo askatasuna bezalako kontzeptuei buruz. Kultura politiko tradizional baten testuinguruan taxututa, kontzeptu horiek, probintzietan oso maiz erabiltzen zirenak, desberdintasun berberak zituzten goitik behera ulertzeko, eta desberdintasun horiek erabat desberdinak ziren. Konstituzio iraultzailearen printzipio eragile bera ez zetorren, errotik, haren ulermen tradizionalagotik, ordena politikoan esku hartzeko gaitasuna zuen botere konstituziogiletik bertatik abiatuta. Probintzia-konstituzioa, euskal probintzietako diskurtsoaren bidez adierazten zena, botere zentralaren eta foru-sarrera edo foru-erabilera bezalako erakundeen esku-hartzetik kanpo zegoen egoeratik abiatzen zen, hain zuzen ere, probintzia-ordena jatorrizko konstituzio gisa ulertzeko modu horretan. Gauza bera esan daiteke askatasunaren ideiari buruz. Bere buruarekin nahastuta, Konbentzioko iraultzaileek ez zuten ikusten beren osagai estamentu-matrizeari lotuago zeudenik, alegia, askatasun korporatiboei eta probintzia-pribilegioei buruzkorik, gizabanakoaren askatasunari baino gehiago, norberaren autodeterminazio-ahalmen politikoaren baieztapen gisa, konpultsio korporatiboen gainetik eta haietatik kanpo. Azken batean, diskurtso politiko desberdinak ziren, eta ia ez zuten adostasunik. Egoera baketsuagoetan eta permisiboagoetan, kultura politiko horrekin izandako desadostasunak ere egiaztatu ziren; izan ere, kultura politiko zaharra eraisteko materialekin —hiria, lurraldea, errepublika, askatasuna, konstituzioa, eskubidea— diskurtso erabat desberdina eraikitzen ari zen. Kultura berri horren eramaile diren lanak -Entziklopedia, Roussondar lanak, aurreko bi hamarkadetan diskurtso politiko autonomoak egin zituen probintzietan eta erakunde egokienetan, hala nola Euskal Herrian, eta ondorioak atera zituen euskal probintzia-ordenarentzat berarentzat edo monarkia orokorrarentzat. Horrek ez zuen ekarri konstituzio-mailako eztabaida bat, iraultzaren tropekin ikuspegi estrategikoa ez ezik politikoa ere erraztu zuena. Nahikoa izan zen, bestalde, frantziar konbentzionalek probintziako ordena korporatiboaren oinarrizko erreferentzia-puntu batzuk aldatzea, oposizio komunitario eta lausoagoa izateko, beraz. Historiografiak landa-komunitateek gerra jasotzeko izan zuten pasibotasuna ezagutzen du eta deskribatu du. Hori ez zen berria, gerrak —bere egunerokotasunarekin— nekazarien ekonomia kaskarretan nahikoak ziren nahasmen eta desorekak eragiten baitzituen, beldurra ezerk baino lehenago eragiteko. Gudari eta zerbitzuari ihes egitea zen ohikoena. Hala ere, gerra horrek ere erreakzio desberdinak eragin zituen, eta hainbat lekukotasun daude, alde batekoak zein bestekoak, landa-komunitate desberdinek Frantziako armaden aurkako borrokan parte hartzeari buruz hitz egiten dutenak, erabilera egokia eginez eta euskal orografiaren arabera erabakigarria zen eremua ezagutuz. Datu horiek handitzeko asmorik gabe, ordea, ez da harritzekoa erreakzio hori, batez ere erlijio-gurtzan, tokiko boterearen antolaketan edo hornidura militarretan ohiko esku-hartzearen ondoren, Kontzejuaren ondasunen kontura. Izan ere, antzeko zerbait egin beharko dute beren aberrian bertan eta Bretainian, esaterako, lurralde- eta erlijio-ordena jakin batekin identifikazio komunitarioa nabariagoa zen lekuetan.
Basileako bakea eta haren ondorioak. Nafarroako Gorteek, 1795eko uztailean, abizen orokorraren dekretua onartzeko eta gerrarako 25.000 gizon biltzeko erabakia hartu zutenean, egun batzuk lehenago, Godoyk gatazkari aurre egiteko irtenbide bat lortu zuen, eta Espainiaren eta Frantziaren arteko bakea sinatzera eraman zituzten negoziazioak onartu zituen.Bakea beharrezkoa zen Frantziarentzat, Europako egoera eta fronte gutxi-asko irekiak zirela-eta, eta hori ez zen txikiagoa Espainiakoa bezalako monarkia exhaudistarentzat. Foru-lurralde gehienetan bizi izan zen armada iraultzaile hura erretiratu egin zen. Baina Basileako bakeak ondorio gehiago izan zituen, hemen probintzia-ordenari eta iraultzarekiko elkarreraginari buruz egin den planteamendurako interesgarriren bat.Gerraren ondoren begi-bistakoa zen lurraldea defendatzeko foru-sistemak bere ur-bideak erakutsi zituela. Lurraldea defendatzeko beste sistema tradizional batzuk baino gehiago, ezta gutxiago ere. Gerra gehien jasan zuten probintzietako egoera oso txarra zen. Egoera hartan, euskal probintzia-ordenan esku hartzeko aukerak handiagoak izan zitezkeen, noski. Horri buruzko aholkuak ez zitzaizkion falta izan Godoyri. Zamorak ez zion behin ere esan lurralde probintziala «Gaztelarekin berdintzeko» aukera zuenik. Baina ez zen inolaz ere gertatu. Are gehiago, 1795etik aurrera areagotu egin zen euskal aldundiek probintzia-eremuan egindako kontrola, gai erabakigarrietan, hala nola kriminalitatearen jazarpenean edo zorra amortizatzeko orduan probatzen diren formuletan. Iraultzaile frantsesekin izandako gerraren ondoren bilakaera horrek zergatik ihes egiten duen, zalantzarik gabe, ahots horren ertzetatik. Hala ere, bi datu idatzita uztea komeni da. Lehenik eta behin, iraultzarekiko topaketa ez zen burutu probintzietan iraultzaren aldeko taldeak edo planteamenduak sortuz, baizik eta lehenago hasitako dinamikak berreskuratuz eta areagotuz. Eta probintzietako kulturan eta ideario politikoetan hurrengo mendearen zati handi batean —iraultzailea benetan bere testuinguruan—, frantziar forma iraultzaileak arbuiatzea, aurreko tradizio politikoekin lotura handiagoa duten eta lotura handiagoa duten beste batzuen alde, historia eta kostaldea. José María PORTILLO VALDÉS