Fandango hitzaren jatorria problematikoa da. Corominasek fadangotik eratortzen du, XVIII. mendetik dokumentatutako "Portugalgo kanta eta herri-dantza" fatutik. Andaluzian, Argentinan, Brasilen, Portugalen, Espainiako iparraldean eta Euskal Herrian, mugaren bi aldeetan, izen hori duten hainbat dantza daude. Andaluziako fandangoa, ospetsuena, 6 bider 8 idatzi zen jatorriz, eta astiro. Gero, 3tik 4ra pasatu zen. Murtziarrak, soleareak, malagueñak, rondeñak, petenerak, granadinak eta javerak. Euskal fandangoak Mendebalde-Ekialde ibilbide bat egin zuen, gure lurraldean naturazko karta kobratzen joan baitzen. Arin-arinetik bereiztezina den dantza, lehenbizi Bizkaian kokatu zen, gero Gipuzkoan eta Laburdin azkenaldian. Gure koreografiako klasikoek ia deskribatu gabe eta xehetasunetan sartu gabe aipatzen dute, gure folkloristek bezala. Bizkai-dantzari dagokionez, Donostiak dio "bizkaitarren berezko dantza dela, ohituraren arabera fandangoaren moduan dantzatua, musika binaka lauz". "Horregatik -kontatzen - mota guztietako dantzei "Bizkaiko dantza-musikak" deitzen zitzaien. Melodia horiei aplikatu zaizkien letra edo bertso guztiak bizkaiera dute. Zortzikoarekin gipuzkoarrek bezala, bizkaitarrek beren letrak edo bertsoak jarri dituzte ezagutzen duten musikan. Bizkaitarrek halako zaletasuna dute musika horiekiko, egiten dituzten gizon-dantza guztietan, hau bukatuta, mota horretako musikak dantzatuko baitituzte, horretan baino denbora gehiago erabiliz. Gizon-dantza dantzatu ondoren, Gipuzkoan ez da ohikoa fandango bat edo dantza bizkaitarra egitea. Egia da herri batzuetan hasi direla egiten, baina nire gaztaroan, dio Iztuetak, ez zen inoiz horrelako dantzarik egiten. Bizkaitarrek erromeriak izaten dituzte uda osoan, eta, askotan, egun osoak ematen dituzte musika eta dantza mota horietan gizon-dantzarik egin gabe. Gizon-dantzarik ateratzen ez badute, ordea, gipuzkoarrek ez dute uste festarik egon daitekeenik, ezta erromeria txikienetan ere. Iztuetak dio gaztetan dantzari onak ezagutu dituela Bizkaian. Baina susmoa du doinu zaharrak eta mota horretako dantzak Gipuzkoan baino atzerago zeudela, Gipuzkoako danbolinarekin primeran dantzatzen zuten dantzariak ikusi baitzituen; ez, ordea, Durangoko danbolinarekin (Bizkaia), oso famatua. San Juan de Luz izan behar zuen dantza honek naturaren gutuna jaso zuen lehen euskal herri laburtua. Hegoaldeko izaera biziari esker, arrakasta izan arren, lizunkeriatzat eta "emakumeen irudimenarentzat" arriskutsutzat hartu zuten. ["Le fandango", Bulletin du Musée Basque, 3. eta 4. zenbakiak, 1927]. Veyrin-ek 1904an idatzi zuen Webster aipatzen du: "Oso ondo gogoratzen dut duela hogeita hamar urte inguru entzun izana: "Ciboureko kaskarrotak fandangoa dantzatzen hasi dira. Espainiarrengandik ikasi zuten, eta besteek haietatik ikasi". Barrék, Radetek eta Desfontainek idatzitako eta 1809ko maiatzaren 8an estreinatutako Le procès du fandango izeneko komedia musikal baten arabera, dantza moralki gaizki hartu zuten eta agintariek debekatu egin zuten (Batcave: Le procès du fandango en 1809, RIEV, t. VIII. or. 353-360). Komedia horren arabera, Gavotino izeneko espainiar eder batek Donibaneko senar guztien animazioa irabazi zuen, eta epaiketa irabazi zuen epailearen eta epaimahaiaren aurrean egindako dantza-erakustaldi kutsakorraren ondorioz. Hona hemen azken epaia: La Cour ordonne Qu'en sa personne Le fandango soit permis Et qu'ayant gagné son procés Le fandango soit désormais Pour sa gaîté reconnu en français. Gallop (Los Vascos, Bartzelona, 1948, or. 13) euskal kostaldeko eremu horretan fandangoa sartzeari buruz ere ari da: "Era berean, fandangoan eta bere suitean, ariñ-ariñ delakoan, ez dago euskal kulturaren antolatzaile diren Syndicats d'Initiativek eta euskal kulturaren antolatzaileek euskal jatorrizko dantza gisa inposatu duten euskaldunik. Fandangoa, aldi berean, bizia eta barregarria da, baina Euskal Herrian dantzatzen den bezala (Andaluziako dantza batek izen bera du), Aragoiko jotaren aldaera bat besterik ez da, eta, seguru asko, XIX. mendean muga asko gurutzatu zuten Aragoiko langileek sartu zuten Frantzian. Espainiako probintzietan ehun urte lehenago dantzatu zela esaten den arren, arrazoi batzuk daude pentsatzeko ez zela iritsi Ciboureko egungo etxera 1870 ingurura arte; gaur egun ia ez da sartu Nafarroa Behereko herrietan eta ez da ezagutzen Soulen. Azkuek, musika-bilduma handian, fandango-dantzako hainbat doinu biltzen ditu. Bata Echarri-Aranatzen (Nafarroa). ("K. P. V." 343. zk., beste bat Ariben, Araizen (Ibidem, 362. zk.; beste bat Zumarragan, Gip-en. (Ibidem, 273. zk.), beste bat dultzainarekin Olaetan, Aramayona (Ibidem, 257. zk.) eta beste bat, kokapen zehaztugabea (Ibidem, 350. zk.).-I. E. Z