Historia. Musulmanen inbasioaren hasieratik eta, batez ere, Ebroko goi-arroaren inbasiotik, hasi ziren baskoien eta arabiarren arteko lehen harreman armatuak. Zangozatik Nafarroako behealdeko lurrak inguratuz joan eta Kantabriako mendilerrotik hegoaldera jarraitzen duen mendilerroa izan zen baskoien defentsa-baluartea. Arabiarren etorrerak godoak uxatu zituen euskaldunekiko mugetatik. Asturiasen babestu ziren, eta, denborarekin, monarkia txiki bat osatu zuten. Musulmanek edo basamortuek menderatutako lurrek godoetatik bereizten dituzte euskal mendizaleak, eta akitanoei lotutako euskal dukerri baten aurrelari bihurtzen dira. Lehen godoen eta frankoen aurka zen borroka, musulmanen eta frankoen aurkako borroka bihurtu da orain. Arabiarrek presioa egiten dute eta herri handien eta hirien lurretan ezartzen dira, hain zuzen, gure herrialdean olibondoak, mahastiak eta zerealak ordezkatzen dituzten nekazaritza handiaren lurretan. Hegoaldetik Sarbil, Perdón, Urbasa, Kodes eta Kantabria mendilerroek mugatzen duten haranetako mendialde handia, bertakoen esku jarraitzen du, eta horrela aurkitzen dute asturiarrek, musulmanen aurkako borrokan euskal mugetara berriro iristen direnean. Godoen eta frankoen aurkako borrokak herrialdearen antolaketan eragina izan zuen bezala, herrialdearen botereari kohesioa emanez, orain ere, defentsa-beharrak bultzatuta, Eneko Arista bezalako gizon indartsuek erreinu txiki baina indartsu bat sortu dute Carlo Magnoren 768. urtean zatikatutako dukatuaren hondakinen gainean. Zona llana osoan musulmanak etengabe okupatzeak, Najeratik hasi eta Aibar haranera bitarteko eremu lau osoan musulmanen okupazio iraunkorrak eta euskal errekonkistaren gorabeherek aldaketa eta berrikuntza ugari dakarte ohituretan eta egitura politiko-sozial-ekonomikoan, baita intelektualean eta estetikoan ere. Gotorlekuak, herri eta hiri gotortuak edo harresidunak, biztanleriaren mugimenduak, Antso Jakitunak Gasteiz bezalako hiribildua sortu zuen, Viana, Zangoza eta abar antolatzen dira. Errekonkistak gaskoiak ekartzen ditu eta Ebroko bi ibaiertzetako lurrak ekartzen dizkio euskal erresumari. Zalantzarik gabe, erresumako ekonomia aberastu egiten da, neurri batean, Nafarroako Erriberako eta Errioxako lautada emankorrekin. Euskara jaisten da Zarrakaztelutik, Tafallatik eta Lizarratik doan defentsa lerrotik lautadara. Erregeek haranetako jaunek uzten dietena baino askatasun handiagoz antolatzen dituzte berreskuratutako lurrak. Okupazioan nekazaritzako teknikak nabarmen hobetu dira, ahaidetasun loturak eta mota guztietako harremanak ezarri dira (Banu Kasis eta Nafarroako errege-etxea, euskal sultanak, etab.). ), erlijio-kontseilua, janzkera, sendagaiak eta hainbat ezagutza. Hala ere, arabiarrak ez du utzi euskaran beste arrastorik alkate hitzak baino. Baskoiek, Europako kristautasunaren parte zirenek, gaskoien laguntzarekin ekin zioten errekonkistari, baina, asturiarrekin mugak dituzten heinean, borroka godo zaharra berriro hasten da. Arabarrak dira talka jasan duten lehenak. Garai hauetaz dakigun gauza bakarra da euskal (arabar) ondoz-ondoko matxinadak asturiarren eta musulmanen sartu-irtenen.
--
Jatorrizko testua: Auñamendi Entziklopedia
Itzulpena: Elia itzultzaile automatikoa
Itzulpenaren berrikusketa: Agustin Arostegi