Hala, Lope García de Salazarrek leinuaren jatorria honela azaldu zuen:
«En el tiempo en que reinaba el rey D. Alfonso de Castilla, que ganó Toledo, vino un hijo bastardo del rey de Aragón que llamaban D. Vela, a lo servir. E andando este rey D. Alfonso a correr monte sobre las peñas de Mena, vio de encima la tierra donde es ahora Ayala, que no era poblada, que se llamaba la Sopeña: Estando el rey sobre la peña de Salvada dijéronle los caballeros que por qué no poblaba aquella tierra, é dijéronles que la poblaría si hubiese quien la poblase. E aquel conde D. Vela de Aragón pidiole por merced que se la diese, e que él la poblaría. E algunos que allí estaban que lo querían bien, dijéronle señor ayala. E el rey dijo pues ayala e por esto hubo por nombre Ayala e llamose conde D. Vela señor de Ayala, e poblada aquella tierra de vascos e de latinados, murió, e está sepultado en Santa María de Respaldiza. E muerto este conde D. Vela, quedó por señor de la casa de Ayala D. Vela Velázquez, su hijo. E muerto este D. Vela Velazquez, dejó hijo a D. Galindo Velazquez e a D. Sant Velazquez, que pobló en Mena, que después pobló a Valmaseda. E D. Galindo heredó el señorío de Ayala, e casó con hija del Conde D. Rubio de Aranguti de Salcedo, que era hijo del conde de Noreña de Asturias, que no había sino aquella hija, e yace enterrado en Quejana. Muerto este D. Galindo Velazquez, dejó por hijo heredero a D. García Galíndez, que fue el cuarto señor de Ayala e el primero que de ellos tomó las armas e el nombre de Salcedo, porque fue a morar a Salcedo, e heredó aquel solar e bienes de aquel conde D. Rubio, su abuelo, que eran dos salses verdes en campo amarillo...». (“Gaztelako Alfontso, Toledo bereganatu zuena, erregea zenean, Aragoiko erregearen sasikoa, Bela jauna, zerbitzatzera etorri zen. Eta Alfonsok, Menako haitzen gainetik zebilela, Aiara dagoen lurra ikusi zuen gainetik. Jendeztatu gabe zegoen eta Sopeña (“Aitzpea”) zeritzoten: Erregea Gorobeleko haitzaren gainean zegoela, zaldunei zergatik ez zen inor han bizi galdetu zien, eta hauek populatzeko inor balego, populaturik egongo zela erantzun zioten. Aipatutako Aragoiko Bela konde hark mesedez eman ziezaiola eskatu zion berak populatuko baitzuen. Eta han zeuden maite zuten batzuek esan zuten: Señor, ayala (“Jauna, eduki beza”). Eta orduan, erregeak esan zuen: ¡Ayala! (“Eduki beza”) eta horregatik lurralde horrek du izen hori. Handik aurrera, Bela kondea, Ayalako jauna izan zen eta lurraldea euskaldunek eta gaztelaniadunek populatu zuten. Hil zen eta Arespalditzako Andra Marian lurperatuta dago. Bela hilda, bere semea, Bela Velázquez jauna, bihurtu zen Aiarako etxeko jauna. Hil zenean, Bela Velázquezek Galindo Velázquez jaunari, bere semeari, eta Sant Velazquez jaunari utzi zien, azken honek Mena populatu zuen, eta gero Balmaseda. Galindok Aiarako jaurerria oinordetu zuen, eta Rubio de Araguti de Salcedo jaun kondearen alabarekin ezkondu zen. Rubio de Aranguti de Salcedok, Asturiasko Noreñako kondearen semeak, alaba hura baino ez zuen, eta Kexaan lurperatuta dago. Galindo Velázquez jauna hil zenean, García Galíndez jauna seme oinordekotzat utzi zuen, eta hau Aiarako laugarren jauna izan zen eta Salcedoren izena eta armak hartu zituen lehena. Salcedora bizitzera joan zelako, eta konde haren etxondo hura eta ondasunak oinordetzan hartu zituen. Rubio konde jaun harenak, bera aitonarenak, zirenak, bi sahats berde eremu horian...».
Honaino kondaira, arrazoi hauengatik erraz ezeztatzen dena:
a) Kontatzen dituen gertakarien garaitik denboran oso urrutiko autorea izatea eta inolako testigantzarik gabekoa.
b) Aiarako lurra jenderik gabekotzat hartzeagatik, antzinako testuek lurra jendez beteta zegoela esaten dutenean (ik. AIARA, Lurra).
c) Aiala ahotsaren etimologiaren inguruko umekeria, antzinako Aialha euskal toponimoa egonik.
d) Bela Aragoiko erregearen sasikoari buruzko testigantza historikorik ez izatea.
e) Data-bateraezintasuna; dohaintza ezin izan zuen egin Alfontso VI.ak Nafarroako Antso IV.aren bizitzan, baizik eta 1076an hil ondoren, Aiarako konde jaun gisa Lope Sangiz agertzen denean. Ikuspegi historikotik, badirudi Aiarako lehen jauna Lope Sangiz edo Lope Sanchiz de Ayala dela, 1075etik 1108ra dokumentuak sinatzen agertzen dena. Bigarren jaun historikoa Gartzia Galíndez de Salcedo da, 1118, laugarren jauna Lope García de Salazarrentzat. Ondoren: Antso I.a Gartzia «El Cabezudo» (“Buruhandia”); Fortún Sánchez; Antso II.a Gartziía «El Negro» (“Beltza); Antso III.a Pérez Mutilla edo López Mutilla; Pedro I.a López de Ayala; Antso IV.a Pérez de Ayala; Fernán I.a Pérez de Ayala; Pedro II.a López de Ayala (Gaztelako Kantzilerra); Fernán II.a Pérez de Ayala; Pedro III.a López de Ayala; Gartzía II.a de Ayala y Herrera; Pedro IV.a de Ayala; Atanasio de Ayala; ,Juan López de Ayala. Honen ondorengoek leinua gainbeheran jarraituko dute, eta laster Aiarako jaurerria Berwick eta Veraguako dukeek jasoko dute. 1779an Aiarako jauna Jacobo Fitz Stuardt Portugal Colón zen eta bere aurka Orozkoko haraneko kontzejuak eta bizilagunek auzia jarri zuten. Hauen helburua Koroaren menpe jartzea zen eta horrela beren jurisdikziotik eta basailutzatik libratzeko.
Ayalatarren dinastiari buruz, ikus Pedro de Murgaren lana: La Casa de Ayala y Murga; baita entziklopedia honetan ere, jaun bakoitzari buruz Erref.: J. Galindez: «La tierra de Ayala y su Fuero», «Ekin» argitaletxea, Buenos Aires, 1957, or. 23-65.
Lope García de Salazar: «Las bienandanzas e fortunas», 1955.
--
Jatorrizko testua: Idoia ESTORNÉS ZUBIZARRETA
Itzulpena: ELIA itzultzaile automatikoa
Itzulpenaren berrikusketa: Joseba Rodriguez Zuazua