Voz en proceso de elaboración. Veáse versión en euskara.
1540 urte inguruan Igartua familiak Igartubeiti eraiki zuen bere lurrak zirenetan. Baina ordurako Igartua sendiak urteak zeramatzan lur horietan bizi eta lan egiten. XV. mendearen azken urteetan eta XVI. mendean zehar euskal bailaretako erdi aroko bizileku guztiak beste eraikin berri batzuengatik ordezkatu ziren, gaur egun ezagutzen dugun baserri-eredua jarraitzen zuten eraikinengatik alegia. Era berean, Igartubeitiko biztanleek Erdi Aroko etxea bota eta haren tokian baserri berria altxa zuten. Hau askoz handiagoa zen eta nekazaritza eta abeltzaintzako ustiapena aurrera ateratzeko behar ziren espazio guztiak elkartzen zituen.
Garai zailak igaro ondoren, Igartubeiti baserriak bere historiako momenturik oparoena bizi izan zuen XVII. mendearen bigarren hamarkadan. 1625 urte partean jabe ziren Domingo de Agirre eta Katalina de Kortabarriak etxean aldaketa handiak egin behar izan zituzten. Alde batetik, espazio berriak behar ziren produkzio eskaera berriei aurre egiteko artoa landa-soroetara iritsi ondoren. Bestetik, etxebizitza txikia gelditzen ari zen konfort eskakizun eta bizimodu berrien aurrean. Hori guztia zela eta, jabeek baserria handitu egin zuten itxura guztiz berria emanez.
Arregitarrak 1827. urtera arte egon ziren Igartubeitin. Orduan jabe zen Frantziskak, Juan Ignazio Mendigurenekin ezkondua, baserria bere seme Ignazio Maria Mendigureni utzi zion. Ordutik eta 1993. urtera arte baserria Mendiguren familiaren esku egon zen. XVII. mendeko handiagotzeaz geroztik eta XX. mendeko azken hamarkadara arte igaro ziren ia lau gizaldietan baserria ez zen apenas eraldatu. Salbuespen bezala, ohiko mantentze-lanak eta 1944. urte inguruan sukalde partean eginiko aldaketa batzuk aipatu daitezke.
Gipuzkoako Foru Aldundiak baserria erosi zien Jose Mendiguren eta Frantziska Bereziartuari 1993. urtean, museo bezala eraberritzeko.
Erdi Aroko establimenduaren ordez eraiki zen baserri berria zurez eta harriz egindako eraikin trinko eta handia zen. 14 x 14 m-ko oina zuen, bi pisutan antolatua eta bi isurialdeko estalkiarekin babestua. Klima euritsuari aurre egiteko teilatu-hegal handiak zituen. Egurra erabili zen batez ere, aurre eta alboetako fatxaden oinarrietan eta atzeko fatxada osoan izan ezik. Hauek harrizko hormak erabiliz altxa ziren. Gainontzeko fatxadetan barne espazioa mihiztatutako oholtzaren bitartez ixten zen.
Igartubeiti zaharraren egitura lau habearteko lau portikok osatzen zuten. Egitura guztia pieza bakarreko haritzezko zutabe handiz zegoen eraikita. Era horretan sortzen zen armazoiaren erdian habe-dolarearen masera edo prentsatzeko plataforma txertatzen zen, goiko pisuan.
Igartubeiti bezalako Gipuzkoako baserri berrien arkitekturari egokitu zitzaion dolarea presio etengabea lortzeko sistema ezagun bat zen, palanka eta kontrapisu flotatzaile baten bitartez eragiten zena. Egituraren erdiko bi portikoetako zutabe zentralak bikoitzak ziren. Habe bikoitza edo bernia horien artean 10 metro inguruko palanka bat igarotzen zen. Palanka hau maseraren kontrako muturrean torloju bertikal bati lotua zegoen. Torlojua forjatua zeharkatuz beheko oineraino iristen zen. Aldi berean, beheko muturra harrizko kontrapisuari lotua geratzen zitzaion. Azken hau lurrean ezarrita zegoen sukalde eta eskatzaren artean. Masera neurri handiko habeen bitartez sendotzen zen, prentsada bakoitzean palankak eragiten zuen pisua jasateko.
Baserria produkziora zuzendutako eraikina izan zen garai honetan beste edozein garaiarekin alderatuta. Ezaugarri hau erabileren barne antolamenduan argi islatua geratzen zen, non etxebizitzak azalera erabilgarri osoaren % 15 bakarrik hartzen zuen. Etxebizitza beheko solairuan, hego-sortaldeko erpinean zegoen kokatua eta bi piezatan banatzen zen. Alde batetik, espazio nagusi bat aurrealdean atari, sukalde eta distribuzio funtzioak betetzen zituena. Bestetik, haren ondoan eta ekialdera begira logela bakarra baserriko biztanle guztientzako. Ukuiluak, upategiak eta lan-tresnak gordetzeko eremuak betetzen zuten behe-solairuko gainerako azalera, espazio bakar batean antolaturik. Espazio guzti hauek banantzen zituzten pareta eskasak mihiztaturiko oholtzen bidez eginak ziren, kanpo-itxituren moduan.
Goiko solairuan dolarea eta bere palanka-beso handia ziren nagusi. Azken elementu honen presentziak espazioaren erabilera eta zatiketa mugatzen zituen. Horregatik zatitu gabeko eremu bakar batean antolatu zen. Dolarea inguratzen zuten espazioak baserriko produktuen biltegi bezala erabili ziren. Tailerra, gaztagintza eta bestelako eraldaketa prozesutarako tokiak ere solairu honetan egokitu ziren.
Sukaldea bizitza etxetiarraren muina zen. Bazkalorduetan familiako kide guztiak bertan biltzen ziren erdi-suaren berotan. Lanean ere bertan ziharduten, eguzkia ezkutatzen zenean.
XVII. mende hasieran handitze-lan garrantzitsuak bizi izan zituen Igartubeiti baserriak. Jatorrizko baserria hegoalderantz eta bi alboetarantz handitu zen 19 x 21 m-ko oin angeluzuzendun eraikina bihurtuz. Estalkia luzatu egin zen atxikitako espazio berriak babesteko. Aurrealdeari gehituriko habeartean egurra bakarrik erabili zen. Bertan pieza bateko haritzezko zutabeak altxatu ziren berriro ere. Alboetako habearteak, aldiz, harrizko horma sendoekin itxi ziren. Aurrealdeko habelarte berria irekia utzi zen, aterpe zabal baten moduan. Goiko solairu mailan berriz zurezko oholtza iltzatuaren bitartez itxi zen. Eraldaketa aurretik baserria ixten zuten fatxadak ia osoki mantendu ziren, ukuilu partean izan ezik, aurrerantzean barne-itxitura bihurtuta.
Erabileren antolakuntza ez zen gehiegi aldatu espazio berrien gehikuntzarekin. Beheko solairuan sukalde-atariak bere kokalekua mantendu zuen. Jatorrizko logelak, ordea, banatzaile eta ehundegi funtzioak hartu zituen. Ekialdeko zabalkuntzan hiru logela berri egokitu ziren. Kontrako aldean, ukuilura atxikitako azalera berria upategi eta biltegi funtzioak hobeto antolatzeko balio izan zuen. Bestalde, goiko pisuan hasierako espazioa garbi mantendu zen, banandu gabe, habe-dolarea oraindik lanean jarraitzen zuen eta. Espazio zabal hori beste berri batzuez inguratuko zen, artoaren lehortegia hegoalderantz eta biltegi eremu berriak alboetan.
Geroztik baserriak ez zuen eraldaketa nabarmenik jasan. Ohiko mantentze-lanek eta zenbait aldaketa txikik aurrez deskribaturiko konfigurazioa apenas itxuraldatu zuten. Atari, sukalde eta banatzaile bezala funtzionatzen zuen piezan emandako aldaketa izan zen guzti horien artean azkena, XX. mendearen erdialdean. Igartubeitiko azken biztanleek espazio hau partekatu egin zuten komun, korridore, ukuilu eta sukalde berri bat bertan antolatuz. Sukaldeko horman leiho zabal berri bat ireki zuten eta baita burdinurtuzko ekonomika ipini ere. Bestalde, XVIII. mendera iritsi baino lehen habe-dolare handia erabiltzeari utzi zitzaion. Seguruenik beste dolare txiki eta erabilera sinpleagoko batengatik aldatuko zuten. Hurrengo urteetan zehar dolare zaharraren elementu mugikorrak desmuntatzen joan ziren.
XX. mendeko azken hamarkadan Gipuzkoako Foru Aldundiak Igartubeiti museo bezala guztiz birgaitzeko prozesua ireki zuen. Goitik behera desmuntatu zen ondoren berriro altxatzeko, XVII. mendeko egoera ustez izan zena berreskuratuz.
Gipuzkoako Foru Aldundiak Igartubeiti erosi zuen, desagertzear zegoen euskal ondare eraikiaren elementu esanguratsua babestearren. Zenbait faktorek eragin zuten erabaki hori: Euskal Herriko baserri zaharrenen artean eredugarri izatea, bilakaerako urrats guztien irakurketa garbia egiteko erraztasuna, ondo komunikaturiko kokalekua edo interesa duten gipuzkoar ondarearen parte diren beste elementu batzuetatik gertu kokatua egotea. Arkeologia, arkitektura, etnografia, historia eta dokumentazio arloetan eginiko azterlanek baserriaren historia sakonki ezagutzea ahalbideratu zuten.
Ikerlanaren helburua antzinako baserritarren bizimodu eta usadio tradizionalak zabaltzea zen. Baserri eraberrituak 1630. urtean ustez izan zuen konfigurazio eta giroa irudikatzen ditu, handitua izan ondoren eta dolare zaharra oraindik martxan zegoela.
Museoa baserri berak eta eraikin berri batek osatzen dute. Azken honi aurrenekoaren interpretazio zentro funtzioa egokitu zaio. Eraikin berri hau erdi lurperatuta dago, XVI. mendean baserria ezartzeko aukeratu zen lur plataformaren azpian hain zuzen ere. Horrela, mota guztietako interferentziak saihestu nahi izan dira, baserriaren protagonismoa segurtatuz. Pabilioi berriaren gainean inguruko parajeez gozatzeko begiratokia dago. Habe-dolare gotikoa funtzionamenduan jartzen da urtean behin. Sagardo egitea tokatzen den garaian jartzen da martxan, XVI. mendean erabiltzen zen prozedura bera burutuz.
- SANTANA, Alberto (et al.). Igartubeiti, Gipuzkoako baserri bat. Donostia: Gipuzkoako Foru Aldundia, 2003.
- SANTANA, Alberto (et al.). Euskal Herriko Baserriaren Arkitektura. Gasteiz:Eusko Jaurlaritza, 2001.
- SANTANA, Alberto. Baserria. Donostia: Gipuzkoako Foru Aldundia, 1993. (Bertan bilduma, 4 zenbakia).
- Caserío Museo Igartubeiti Baserri Museoa