Como indica Azkue, letra, composición musical y danza del mismo nombre. Se la considera como la composición más característica de la música vasca, en ritmo 5 por 8; en palabras de Humboldt (1801) "canciones nacionales vascas de ocho versos", extremadamente popularizadas por el bardo Iparraguirre (Gernikako Arbola, Gitarra zartxo bat, etc.), aunque no sean mayoritarias en el cancionero vasco (55 de las 1.001 del Cancionero de Resurrección María de Azkuekue). Ver MUSICA. Pero el hecho de que existan o hayan existido zortzikos de 6 por 8, de 2 por 4 (belauntziko para el P. Olazarán) o, incluso, diferentes danzas de este nombre en Lanz, Altsasu o en los "ingurutxos" hace complicada la definición del mismo, ya que tal nombre significa en euskera "de ocho". También en cuanto a los orígenes existen discrepancias; ya en el s. XIX el musicólogo Francisco de Gascue (1848-1920) suscitó una enconada polémica que le enfrentó al resto de sus colegas, polémica que, desde otros puntos de vista, persiste aún hoy en día.
Carlos Sánchez Equinza musikologoak baztertu egin du Juan Antonio Urbeltzek ahotsa "sorchi"-rekin (soldadua) lotzen duen teoria, eta nolabaiteko izaera militarra ematen dio konposizio horri, eta bost teoria ezarri ditu "de ocho" deribazioan oinarrituta: 1.-E1 8 konpasaren izendatzaile komuna izango litzateke, Gascueren garaian zabaldutako iritzia. 2.- Konpas hori izango litzateke zortzikoaren erritmo desberdinen eta are desberdinen arteko lotura (Rodrigo A. de Santiago, 1974). 3.- Zortzigarrena Iztuetaren ondoren (1824) egiten den musika-esaldi bakoitzaren konpas-kopurua izango litzateke (Gaizka Barandiaran, 1963). J. I. Ansorena, gaur egun hedatuena. 4.- 8 bertsoko ahapaldia, bereziki zortziko txikia, kantatzen dena (Eslava, Gascue, Gorosabel, Orixe, Riezu). 5.- Ahapaldi hau, kantutik instrumentaziora hilaren bukaeran pasatzean. XVIII. mendean, esanahi hori galduz joan zen konpas jakin batzuk izendatzeko, eta, azkenik, 5 bider 8koa, bere puntillatze bereizgarriarekin, s-aren hasieran. XX (Sánchez Equinza, 1991). Beraz, zortzikoaren gaia modu ebolutiboan ulertu beharko litzateke, 8 bertsoko poesia-konposizio gisa, s baino handiagoa ez den konposizio gisa. XVII, batzuetan dantzatzen dena. Hilaren bigarren erdian. XVIII instrumentalizatu eta aberastu egiten da, jatorria ahaztarazi arte. Bi erritmotan zehazten da: 2 bider 4 eta 6 bider 8, edo 6 bider 8 bitartean, eta 5 bider 8 bitartean; azkenik, azken hori da nagusi. Bai kontzeptua bai erritmoa aldatu egingo ziren denboraren poderioz, eta gaur egungo zortzikoan eratuko ziren, ez bakarrik herrikoia, baita guridi, Dámaso Zabalza, Usandizaga, Escudero eta beste euskal maisuen lanean ere. Espainiako antzoki liriko tradizionalak hainbat zortziko ditu: Chapí "La serenata" eta "La bruja", Manuel Nieto eta Fiacro Iraizoz "Madrid Club", Chueca "El año pasado por agua", Rafael Calleja eta Vicente Lion "Los hijos". Erref.: Etxeberria eta Goiri, J. L.: Bizkaiko dantzak. Bizkai'ko Dantzak, Bilbo, 1969; Leizaola, J. M.: Estudios sobre la poesía vasca, "Ekin", Buenos Aires, 1951; Sánchez Equinza, Carlos: Zortzikoaren inguruan, 146 (1991) eta C. E. E. 57. zk., 1991.
Jarraian, Resurrección María de Azkuek Euskal Kantutegi Popularreko Hitzen gabeko dantzak izeneko kapituluan ematen dituen zortzikoak.