Industria-iraultzarekin batera aro berri bat abiatu zen, XVIII. mendearen bigarren erdialdean eta, batez ere, XIX. mendearen hasieran garatu zena. Industriaren hazkundea eta mekanizazioa, lurrun-makinaren asmakuntza eta lehen trenbideen eraikuntza, serieko ekoizpenaren ezarpena: aldaketa eta eraldaketa teknologiko eta soziokultural ugari, denak elkartuta, neolitikoaz geroztik gizateriak eman duen jauzirik handienerako bulkada izan direnak.
Industrializazio-prozesu berri hori ezin da ulertu, aldez aurretik, zientziari ematen zion erabilera pragmatiko berrian arreta jartzen ez bada, berrikuntza teknikoak ahalbidetzen dituena, betiere, begirada salbamenezko etorkizun horretan izanik. Hegelen sistema hori, idealismo modernoaren gauzapena, hemen bete-betean ikus daiteke: natura zuzentzen duten legeak erauzi ostean, natura arrazoiaren bidez mendera dezakegu; horrek ahalegin eta sakrifizio handia eskatzen du, baina norbere onurarako izango da finean: gure onura, gure nazioen onura eta belaunaldi berriena. Ikus dezagun nola gauzatu den prozesu hori. Lehenik eta behin mundua tramankulu mekaniko eta gero abstrakzio bilakatu ostean, kontzientziaren une betea, orduan zatitu eta kudeatu egin daiteke zientziaren eta teknikaren bidez; halaber, zuzenbideak araututako kontratuen bidez, legez truka daitezkeen ondasun multzo gisa ezarri ostean.
Hortik bigarren puntura iristen gara. Industria-iraultza estatu modernoen sorrerarekin, Europako kolonialismoaren hedapenarekin, nazioarteko merkatuaren garapenarekin eta finantza-merkatuen goraldiarekin batera gertatzen da. Erregimen Zaharra desegin denean gizarte-klase berri batek indarra hartu du, burgesiak. Klase horrek aurrerabidearekiko fede sekularra, mugarik gabeko borondatea eta operatibo gordin modura ulertzen den arrazionaltasun batekiko konfiantza ageri ditu eta, zalantzarik gabe, Aro Modernoko adierazpide soziologiko nagusia da.
Industrializazioak migrazio mugimendu ikaragarri handien segida dakar, batere osasuntsuak ez diren periferietan barna hedatzen diren hirien handien garapen dentsoa, usadio, praktika eta ordutegien arrazionaltasuna eta nekazal munduan bizirautea ahalbidetzen zuten loturekiko behin betiko haustura. Frantziako Iraultzarekin historian pausoa luzatu zuen jendetza masa bilakatzen da: oinaze eta miseria izugarrien artean dabilena, fabrika batean biziarteko esklabutza beste norabiderik ez duena. Hori da Hegelen ekuazioko alde iluna. Ekuazio hori guztiori sakrifikatu egiten da aurrerabidearen aldare berrian: errepideak, labe-garaiak, minak, industria astunak, metalurgia-industriak, ehun- eta kotoi-industriak,...Garatzeko eta eraikitzeko irrika beldurgarria hedatzen da kontinentean zehar, eta hartako protagonista gizarte-klase berri bat da, hirigune berrietan pilatzen dena. Erregimen Zaharrean jopu izan zirenak langileen ejertzito diziplinatuko kide dira orain, proletario dira.
Ikusi dugunez Deskartes izan zen susmoaren estrategia ekarri zuena. Estrategia hori orain muturrera eramaten da eta, horren ondorioz, beste berrikuntza cartesiar handia ere, kontzientziaren paradigma, kolokan jartzen da. Paul Ricoeurren arabera, hiru dira "susmoaren maisuak": Marx, Nietzsche eta Freud. Orain ikusiko dugunez, haien eskutik modernitatea ez da soilik autokritika egitera iristen, guztia ezbaian jartzeraino hedatzen da.
Kart Marx (1818-1883) Hegelen ikasle bihurria izan zen. Bere zeregina Hegelen sistema iraultzea zen, goitik behera. Hegelen ikuskera dialektikoa eta patuaren barne-indar modua baliagarri den kontraesankortasuna baitaratu zituen, baina idealismo transzendentea ukatu egiten zuen, azkenean, ezereztatu egin zuelarik. Marxen arabera, ez dago jakinduria absoluturik denbora eta espaziotik haratago, ez dago bakoitzaren bizitza zehatzarekin loturarik ez duen kontzientziarik. Eta hemeretzigarren mendeko gizarte kapitalistan, Giza Komedia bihozgabe horretan zegokion lekua zen norberarentzat garrantzitsuena, etengabe tentsioan zen eta kapitalismoari bultzada ematen zion (aldi berean, bere kontraesanak areagotzen direlarik) gizarte-, lan- eta ekoizpen-harremanen sare trinko horretan zegokion lekua.
Horrela, Hegelen sistema irauli egiten da. Lehen burua zen sostengu eta, Marxen ustez, orain oinak dira sostengu: gizartearen bilbadurak kontzientzia baldintzatzen du eta gizartearen bilbadura hori da etengabeko mugimenduan dagoena, bizitzako borroka eta apustu bateraezinen ondorioz banatzen dena. Horrenbestez, Marxek zintzoa eta buru-argia izateko ahalegina egitera deitzen du norbanakoa. Historiak har dezakeen balizko norabidea dago jokoan. Deliberamendu erabakigarri horri kritikoki heldu nahi ez izatea existentzia alienatua bizitzea da, "gezurrezko kontzientzia" batean bizitzea da.
Existentzia alienatu hori lan arloan ugaltzen da lehenik eta behin, izan ere, lan hori esplotaziozko baldintzetan egiten da (berdinen arteko kontratu baten fikzio juridiko batek ezkutatzen duena ideologikoki), baina hainbat modutan gauzatzen da: lanari berez dagokion alienazioa, ekoizpenaren alienazioa, langilearena, besteekiko alienazioa gizakia "objektu" bilakarazten duen harreman batean, eta baita hemen berriz aldarrikatzen den naturarekiko alienazioa ere. Alienazio mota horiek norbanako bakoitzaren existentzia baldintzatzen dute eta, gizarte fenomeno bilakatzen direlarik errealitatera kritikoki hurbiltzea ekiditen dute, bere diskurtso eta praktikekin desitxuratua eta ezkutatua dagoen errealitatera. Hura agerian uztea garrantzitsua izanik ere, Marxen arabera gizarte-errealitatea eraldatzea zen garrantzitsuena: "ilusioak" kritikatzearekin ez da aski, ilusio horiek sozialki ezinbesteko izatea eragiten duten egoerak aldatzea da egiaz premiazkoa dena.
Hortaz, modernitatearen susmo berria kontzientziari buruzkoa da. Klasetan banatutako eta elkarren aurkako interesen erruz apurtutako gizarte batean kontzientzia baldintzaturik dago; kontzientzia horrek bere buruari iruzur egiten dio bere egoera faltsutzeko. Azken batean, kontzientzia hori deuseztatu egiten da, baldin eta praxi emantzipatzaile bati aurre egiteko gaitasunik ez badu.
Psikoanalisiarekin modernitateko kontzientzia entzutetsu hori bertan behera erori zen behin betiko. Sigmund Freudi (1856-1939) zor zaio inkontzientearen aurkikuntza eta lehen teorizazioa. Hitz horren bidez izendatzen da zuzeneko sarbiderik ez duen prozesu mentalen sare nahaspilatua. Bulkaden eta ebatzi gabeko gatazken arteko guda-eremua da inkontzientea eta norbanakoen dinamika psikikoa baldintzatzen du tiraniaz: alderdi kontzientea bizkarrean dituen harien bidez mugitzen den panpina da.
Freudek esperientzia handia zuen psikologo eta terapeuta modura eta esperientzia hori abiapuntutzat hartuta egin zituen bere ikerketak. Horrela, erreprimitutako irrikez osatzen den inkontziente hori ezin da zuzenean eskuratu; dena den, ametsetan, lapsusetan, obsesioetan, amnesietan edota gaizki egindako ekintzetan agertu egiten da: ikur horiek guztiak interpretatzea da psikoanalisiaren egitekoa, modu horretan, susmoari bide berria ematen diolarik. Esandako eta esan gabe geratutako guztia interpretatu ondoren sintoma itxura zuen oro agerian utzi, eta kontzientziaren zirrikitu adierazgarrien artera barneratuz, psikoanalisia giza jokabidearen egiazko zergatiak eskuratzen saiatzen da.
Izan ere, ordura arte zergati horiek ezkutuan ziren, gure ulermenetik urrun eta, horrenbestez, ezin ziren interpretatu. Freudek, ahal zuen neurrian, inkontzientea zena kontziente bilakatu nahi zuen, gizakion erabaki eta ekintza ez arrazionalen zergatiak azalarazi nahi zituen; modu horretan, gehiegizko errepresioak arindu eta zoriontasuna eskuratzeko desira baretzeko. Horrenbestez, modernitatearen ezaugarri nagusia mantendu egiten da: eraldatzeko ulertu, operatiboki eraldatzeko arrazionalki ulertu.
Ez da hau leku egokia Freuden teoriak ezta haien ondorioz sortu diren ikuspegiak aipatzeko (ezta laburbilduta ere). Har ditzagun bi ideia. Batez ere, Freudi esker, interpretaziorako bide berri bat zabaldu zen. Kontzientzia dagoeneko ez da soilik kanpotik baldintzatzen, ikuspuntuak nolabait desitxuratzea eragiten duten faktore sozial eta ekonomikoen ondorioz, hartako interesen arabera bortxatzen gaituztelarik. Barnetik ere baldintzatu egiten da kontzientzia, hau da, kontzientzia horren jarduera barneratzen duen dinamika psikiko horretatik bertatik. Dinamika horretan, kontzientea dena soilik azaleratzen da, baina gu hainbat gauzaz kontziente gara eta gauza horien atzean inkontzienteak ematen dion zentzua eta norabidea lekutzen dira. Norbanako bakoitzaren ibilbide psikologikoan oreka eskasa dago; desira inkontziente, irrika, sen, izaera zehaztugabeko tentsio, ahuldade eta zurruntasun nahasketa oso bat dago, gertatzen zaigunera egokitu behar duguna etengabe.
Freuden teorian ageri den potentzia kritikoak ez du soilik norbanakoan eragiten, ikusi dugun moduan, bere irismena askoz haratago doa. Psikoanalisiak, terapia zehatz baten bidez, arrazionaltasun indibidualak ditu ikergai; era berean, psikoanalisi horrek, arrazionaltasun kolektiboen inguruan ere badu zer esana, bizikidetzaren ondorioz, modu saihestezinean ugaltzen direnak. Iritzi-esparruak, kontsumoaren joerak, ideologiak, era guztietako gizarte-presioak; eta jakina, hedabideak erakartzen dituzten eta gure joera barnekoenak estereotipatzen, saturatzen edo nahasten dituzten ilusio, partzialtasun, proiekzio eta estimulu ugarien multzoa. Psikoanalisiaren kritikak norabide jakin bat hartzen du: arau eta apustu sozial eta kulturaletatik eratortzen diren fenomeno psikikoen bilbea; fenomeno horiek, erabakigarriak diren arren, kontzientziaren irismenetik urrun kokatzen dira gehienak.
Hondarrerako utzi dut kontzientziaren aurka abiatutako azken kanpaina basatiena, azken azaleratzea, zeinaren bidez modernitatearekin lotu nahi diren buru-argitasunak eta ezagutzeko irrikak paroxismoa eta mutualdia gailentzen baitute. Izan ere, susmoaren azken maisuaren ustez, kontzientzia dagoeneko ez dute baldintzatzen izaera sozioekonomikoa duten kanpotiko faktoreek, edo izaera psikologikoa duten barneko faktoreek; aitzitik, kontzientzia hori egoera ez aktiboan da edozein jakintzaren aurrean, sekula errugabea ez den baliabide batean barneratzen baita: hizkuntza.
Friedrich Nietzscheri (1844-1900) aitortu behar zaio norberak bere kabuz pentsatzeko humanisten aldarrikapena azken ondorioetara iritsi izatearen meritua, modernitatearen kritikari gogorra izanik, hartatik kanporatua izateko arrisku betean. Dena den, funtsezkoa dena ezin dugu begien bistatik galdu, bere neurrigabekerian, bere anbiguotasunean eta arlo batzuetan ageri zuen anbibalentzian harrapatuta: Nietzscheren ustez bizitza da kritika oro garatzeko erreferentziazko puntua, kritikak ukatutakoa berreskuratzeko gune. Bizitza, zentzumenen bizitza, hunkipen handi eta alaien bizitza, indarberritu egin behar den bizitza, goietara itzultzeko indar hartu behar duena. Bada, halaxe hautematen zuen Nietzschek, bizitza bera da arrazoi hertsi eta urri batek astindu duena, gainbeheran den eta nihilismorantz doan mendebaldeko zibilizazio baten menderakuntza modu horiekin (basati eta zorrotzak, nahasgarri eta bihozgabeak) desagerrarazi eta xahutu dena.
Asko dira, Nietzscheren arabera, gainbehera horretan eragiten duten faktoreak: ahuldadea eta erresumina arau moral bilakatu dituen kristautasuna; burgesia berriaren bere kabuz plazera eskuratzeko joera eta hipokresia; gizarteen arrazionaltasun orokorra, gizatiarra den oro neurgarria izatearekin lotzen duena eta funtsezkoa ahazten duena, hau da, balioa eta zentzuari buruzko galdera, gauzen zertarakoa ahazten duena. Nietzschek galdera hori, gure balio-eskalak eta mailak jokoan jartzen dituena eta barne-barnetik soilik erantzun daitekeena, bada, galdera hori, Sokratesek Grezia klasikoan, filosofiaren aro oparoenean, luzatu zuen galderarekin erkatzeko ahalegina egin zuen: zer dira gauzak.
Nietzscheren iritziz, sekula ez dakigu gauzak zer diren. Perspektibazko begirada da berea, erlatibizazioari txanda ematen diona. Berez, Nietzschek uste zuenez, gaizki planteatutako galdera da hori eta hastapenetik galde-erantzunen joko logiko batera eramaten gaituena, azkenean, nolabaiteko definizio zuzen bat erdiesteko itxaropenez. Mendebaldeko idealismoaren eta arrazionalismoaren jatorrian lekutzen den gurpil zoro horretatik irteteko, Nietzschek gure kontzientzia biltzen duen egitura linguistiko guztia deslotu behar izan zuen.
Ez dira soilik hitz handiak (Jaungoikoa, Egia, Aurrerabidea, Jakinduria, Arima) Nietzsche aztoratzen dutenak. Ez dira soilik muturreko terminologia engainagarri bat erabiliz (bai/ez, ongia/gaizkia, egia/faltsua) ebatzi beharreko zer horiek Nietzsche aztoratzen dutenak. Gramatika guztiak huts egiten du, gure pentsamenduaren egitura bera da gure esperientzia oro ezkutatu eta bizitza arinagoa, osasuntsuagoa zatekeena ikusten uzten ez diguna. Subjektua, predikatua eta atributua erako antolaketa linguistiko bat mantentzen dugun bitartean, transzendentzia metafisikoak gure kontzientzia itsutuko du eta modernitatean hasitako sekularizazio-prozesua amaitzeke eta itxuragabetuta izango da.
Ausardiaz eta Aro Modernoari hasiera ematen dion keinu cartesiarra hankaz gora ipiniz, Nietzschek, berez fisiologia den filosofia bat proposatu zuen: adimeneko kontzeptu eta orokortze hutsal eta faltsuak alboratzea; eta haren ordez, arretatsu, harbera izatea, gorputzeko xehetasun eta keinu txikienak ezagutzea.
Badirudi Nietzscherekin ziklo bat ixten dela behin betiko. Deskartesek abian jarri zuen lan neketsua, hau da, ezagutza jakin baterako funtsa bilatzea, zalantza handienak uxatuko dituena eta, aldi berean, unibertsalki baliozkoak izango diren ideia argi eta ezberdinak erabiliz pentsatzeko metodologia berri baten oinarriak finkatuko dituena, bada, lan neketsu hori desagertu egiten da interpretazio eta ikuspuntu anitzeko ezagutza baten eraginez. Arrazoi modernoaren ideal berria gorputza berraurkitzean eta kontzientziaren paradigma ezereztatzean datza. Prozesu horretan zehar, mundua subjektibotasunaren egitura bilakatu da.
Beste alde batetik, egia aurkitzea modernitateak trabaz josi duen zeregina izan bada, berez bilakatzen da susmagarri Marx (interes ekonomikoen bidezko itxuragabetzea), Freud (desira inkontzienteen bidezko itxuragabetzea) eta Nietzsche (hizkuntza erabiltzeko moduaren bidezko itxuragabetzea, izan ere, hura erabiltzeak, berez, beste edozein saiakera ezgaitzea dakar) ondotik. Sekularizazio eta agerian uztearen prozesu hori hemen ere indarrez eta zehaztasunez gauzatu da. Modernitatean, bizitzako arlo guztiak arrazionalizatzeko etengabeko joera horren bidez, gizaki guztiengan ezarritako eragin negatibo horri izena eman zion Max Weberrek: desengainua. Weberren esanetan, gure ekintzen helburu oro etikoki baliozko gisa hautemateari uzten zaionean, eta kalkuluaren eta optimizazio arrazionalaren baitako gisa soilik hautematen direnean, orduan, desengainua agertzen da.
Kapitalismoaren unibertsaltze-prozesua, hazkunde ekonomiko bideragarriaren eredu bakar modura, eta demokrazia formalaren prozesua, sistema politiko bidezko eta ordezkatzaileena modura, dira modernitateak gure planetan izan bide duen garaipena islatzen duten gertaera adierazgarrienak. Dena den, desengainua ez da fenomeno orokor horretatik aparte eta, berez, prozesu hori ez da arrisku eta desira gabeko ondoriorik gabea. Ez da ahantzi behar metodo arrazional sistematiko eta suntsitzaile hori lehen aldiz Europan jarri zela abian, Aro Moderno zalapartatsu betea bizi zuen Europan.
Gure kontinentea birrindu zuten bi mundu-gerrek, Soah-k, babesik gabe ziren herri zibilen gainean jaurtitako bonba atomikoek eta ijitoak, homosexualak eta aurkari politikoak suntsitzeko ahalegin orokorrek Mendebaldean gauzatu den eta mundu guztian zehar hedatzen ari den modernizazio-prozesua ilundu dute erabat. XIX. mendean Europa eraldatu zuen Industria-iraultzak agian ustekabekoa zen ondorioa izan zuen, heriotzaren industrializazioa. Nahikoa da bi datu ematearekin. Frantziarren eta prusiarren arteko gerraren eraginez, 1870ean 150.000 pertsona hil ziren, gehienak soldaduak. 40 urte beranduago, Lehen Mundu-gerraren ondorioz 65 milioi soldadu ibili ziren han-hemen. Horietatik ia bederatzi milioi hil ziren Ernst Jüngerrek "altzairuzko ekaitzak" izendatu zuen jazoeran. Ordura arte ez zen ezagutzen neurri horretako gizakien, energien eta baliabideen mobilizazio orokorrik, aldi berean, lehen aldiz erabateko arrazionaltasun belikoa plazaratzea suposatu zuena. Hura amaitu eta denbora gutxira Bigarren Mundu-gerra jazo eta jauzi kuantitatibo handi bat eman zen. 92 milioi pertsona nahasi ziren borroka horretan eta gutxienez 50 milioi pertsona hil ziren.
Zalantzarik gabe aintzat hartu beharreko datuak dira. Herrialde garatuetan boto-eskubidea orokortu zen garaian haien irrika hedatzailea zabaldu egin zen eta, aldi berean, dimentsio absolutua hartu zuten gerra-pizteen ondorioz biktima zibilak ugaritu egin ziren. Argi dago bi egoera horiek ezin direla dinamika berean sartu. Hala ere, biak historiaren segida berean garatu ziren eta modernitateak zabalik utzitako zilegitasunen erakusle dira.
Ziur aski Michel Foucault izan da modernitateak sustatzen duen burujabetzaren borondatea oztopatu eta eragozteko asmoz, modernitateak berak jarritako trabak argien erakutsi dituena. Europako gizarte modernoen hazkundearekin batera berdintasun eta askatasun irrika ernatu zen, baina ez bakarrik hori, herrien gaineko diziplina eta jakintza enpiriko sare oso bat sortu zen. Nekazaritzatik industriaren gizarterako ibili horretan, giza bizitzaren etengabeko kudeaketa eta instituzionalizazioa garatu zen. Bizitza hori zirkulu itxi batetik bestera igarotzen zen, bakoitzak bere legeak zituena: lehenengo familia, gero eskola, gero kuartela, ondoren fabrika, aldiro ospitalea eta zenbaitetan espetxea, itxitura gune nagusia. Eta hori guztiori zentzu handiz zedarritu eta antolatutako hiri-eremu berrietan barna, kanpoko edozein esperientzia irudikatzea saihesten dutenak.