Filosofo alemaniarra (1818-1883), protestantismo bihurtutako abokatu judu baten semea. Ikasketak bikain amaitu zituen Berlinen, ezker hegeliarrean, karrera amaitu aurretik. Hura eta Demokrito eta Epikurori buruzko doktore-tesia amaituta, Koloniako Rheinische Zeitung-en kolaboratzen hasi zen, eta erredaktoreburu izatera iritsi zen.
1844an agertu zen euskaldunei buruzko lehen aipamena egunkari horretan. Paneslavismoari dagokionez, hauxe dio:
"Ez dago txokoren batean hondar herrikoirik ez duen Europako herrialderik. Herri primitibo baten hondar baztertuak dira, nazioak jasoak, eta, gero, bilakaera historikoaren eramaile izan zen. Historiaren martxak zapalduta (Hegel-ek dioenez) dagoen nazio baten aztarna horiek, suntsitu edo erabat desnazionalizatu arte, kontrairaultzaren eramaile fanatikoak dira, eta haien existentziak berak iraultza historiko handiaren aurkako protesta esan nahi du. Hauek dira, Eskozian, 1640tik 1745era Estuardotarren aldekoak; Frantzian, bretoiak, 1792tik 1800era Borboien aldekoak; Espainian, euskaldunak, D ren aldekoak. Karlos; eta, Austrian, sudeslaboak, milaka urteko eboluzio baten hondarrak besterik ez direnak".
Treverisen filosofoaren beste paragrafo bat, berantiarragoa, El tradizionalismo español, New York Daily Tribunean argitaratua 1849an, ordea, honela dio:
"Karlismoa ez da mugimendu dinastiko eta erregresibo hutsa, historialari liberal ondo ordainduak esaten eta gezurretan tematu ziren bezala; mugimendu libre eta herrikoia da, tradizio liberal eta erregionalistagoak defendatzeko, xurgatzaile ofiziala baino, Frantziako Iraultza kopiatzen zuten papanataz josia. Tradizionalismo karlistak benetako oinarri herrikoiak eta nazionalak zituen, nekazarienak, kapare txikienak eta kleroa, liberalismoa militarismoan, kapitalismoan, merkatari- eta agiotista-mota berrietan, demokrazia latifundiistan eta intelektual sekularizatuetan sartuta baitzeuden, eta, kasu gehienetan, buru frantsesarekin pentsatzen baitzuten edo alemanetik itzultzen, enbrolatuz".
Bi testuek, normalean, bereizita ikusi dute argia, iruzkingilearen lehentasun politikoen arabera. Baina interesgarria da hain kontrajarriak diren bi iritzi alderatzea, bost urterako bakarrik banatuak.
Bost urte dira Marxen bizitzan oso garrantzitsuak. Mandel eta Althusser bezalako tratatugile eta marxologo garrantzitsuei jarraitzen badiegu, 1847-1848 bitartean gertatzen da, hain zuzen ere, Althusser-ek "Marxen haustura epistemologikoa" deritzona, hau da, "Marx gaztea" eta "Marx zaharra" erredundantziaren arteko etena gertatzen den unea, hau da, benetako dvalga bihurtzen da. Lehenengo paragrafoan, Marxek Hegel-en ikasle dela esaten du oraindik; Hegel gizon baten ikasle zen, eta uste zuen arrazionaltasun mekanizista metafisiko bat zegoela Historiaren ibilbidean, eta hori marxismoaren (Althusser, Poulantzas) esentziaren aurkakoa zen, errealitate jakin baten barruan diharduten oinarri ekonomikoen eta klase-oinarrien azterketa zehatz batean oinarritua.
Beraz, Renana Gazetaren paragrafoak oraindik ere eragin handia du Hegel-en idealismoak eta Marxek iraultzaren tratatugile alemanetatik (Von Stein, batez ere) ateratako ideia politiko eta soziologikoek (Von Carein, batez ere); 1849ko paragrafoa, berriz, azterketa historiko dialektiko bati dagokio, batez ere jasaten zuen gizarte-klaseen egituran oinarritua. Lehenengo paragrafoak arrazoibide baten, arrazionaltasun historikoaren existentzia jartzen du argudioaren oinarri gisa, historia aldez aurretik finkatutako helburuetan kontsumitzera eramaten duena, hau da, testuinguru idealista hutsa da. Bigarrena gizarte-fenomeno jakin baten errealitate zehatzaren azterketa da, ideologiaren eta bizitza materiala sortzeko moduaren arteko erlazioa ezartzen saiatuz, apriorismo metafisikorik gabe. Marxek La Revolución en España lanean gerora egindako balorazioek berresten dute interpretazio hori.
Ideia marxistak Euskal Herrian II. Internazionalak eta Bizkaiko hasierako talde sozialistak sartu zituzten. Sozialismoaren barruko euskal nazio-auziaren lehen planteamendua, berriz, 1918aren amaieran gertatu zen, Austrohungariar Inperioaren gainbeherak nazionalitateen eztabaida, ia ehun urtetik gorakoa, azaleratu zuenean. Madinabeitia mediku sozialista eta Toribio Echeverría "euskal nazioaren" alde agertu ziren, eta Luis Araquistain, berriz, sezesiorako eskubidea aitortzera ere iritsi zen, herrien autodeterminazioari buruzko doktrina leninistak jada ikus daitezkeenean. III. Internazionaleko euskaldunek 1920ko eta 30eko hamarkadetan jaso zuten, batez ere Bullejoren buruzagiaren eta urriko iraultzaren ondoren sortutako Euskadiko Alderdi Komunistaren eskutik. Gerraren ondoren, eztabaida marxista desagertu egin zen 60ko hamarkadako belaunaldi-aldaketa arte. Oraingoan, ikuspegi nazionalistatik planteatzen da, hain zuzen ere ELAren barruan, barnealdeko STVren barruan, 1963. urtean. Urtebete geroago, Espainiako FLPren eraginpean, ETAk euskal nazio-auzia ere planteatuko du, teoria marxistaren eta/edo leninistaren ikuspegitik. Demokrazia parlamentarioaren etorrerarekin eta 1977ko ekainaren 15eko lehen hauteskunde ez-organikoen aurrean, hainbat talde izango dira sozialismoaz eta/edo marxismo puruaz arduratuko direnak. Horietako gehienek ETAk sortutako mugimendu politikoaren forma epigonalak osatuko dituzte azkenean: Euskadiko Ezkerra, alde batetik, Herri Batasuna. Bertako marxismo mota horren ezkerraldean Mugimendu Komunista eta Liga Komunista Iraultzailea egon litezke, 60-70 urteetako ETAren seme-alabak biak. Informazio gehiago nahi izanez gero, kontsultatu alderdi, talde edo mugimendu bakoitzari buruzko artikulua.
Xabier Kintanak euskarara itzuli zituen Marxen lan bat, Lan alokatua eta kapitala, 1971, eta Alderdi Komunistaren manifestu ospetsua, Alderdi Komunistaren manifestua, Zarauz, 1980.