La Goya
1891ko abenduaren 5ean Bilbon jaiotako tonadillera eta abeslari bizkaitarra Madrilen hil zen 1950eko ekainaren 4an.
Bilboko familia ezagun baten ondorengoa, urte gutxi zituela Madrilera bidali zuten, eta han egin zituen lehen ikasketak, solfeoa eta pianoa. Eszenarako joera erakusten du eta eskolako antzerki-funtzioetan parte hartzen du. "La Goya" ezizena erabili zuen, tonadillera bikaina izan zen; Buenos Airesen La Bohéme operaren antzezpen batzuetan parte hartu zuen ; "Musette"-ren papera antzeztu zuen eta arrakasta lortu zuen, eta Valladoliden Juan José de Dicentak antzeztu zuen, "Toñuela"-ren papera eginez, hain zuzen ere, egile famatuari artikulu próanos -en idaztea eragin zion. Kantua ikasi zuen Tabuyorekin, errepertorioa eta jantziak prestatu zituen -"La Goya" da zenbaki bakoitzerako soineko ezberdina janzten zuen lehen kanzonetista- eta Madrilgo Trianón Palacen debuta egin zuen 1911ko ekainean; Alejandro Saint-Aubinek kritika enkomiastiko zabala eskaini zion.
Bere balioagatik, idazle ospetsu batzuek zenbakiak ematea lortu zuen; Benaventek eta Quintero anaiek kuple batzuen letrak idatzi zizkioten. Goyaren garaietako tonadillak jo zituen: bat, La Tirana del Trípoli, Chapí eta Álvaro Retanaren bertsioan, Goyak irudikatutako "La Tirana"-ren kopia zehatza zen trajez jantzita abesten zuena, eta Dale a la rueda, La cruz de mayo, Ven y la cruz del Rupertza edo Cánpertza de mayo izeneko orrialdeen benetako sorkuntzak egin zituen.
Bilbotar kantari ahaztezinari literaturako orrialde nabarmenak eskaini zizkioten: Pedro de Répide, Martínez Sierra, Linares Rivas, Casero, Sinesio Delgado, Valle Inclán, Cansinos Aséns, Manuel Bueno eta Tomás Borrás, haren senarra. "La Goya"-ren bizitza artistikoa 1911tik 1927ra luzatu zen. Urte haietan, Printzesaren antzokian egindako emanaldi arrakastatsu batzuen ondoren, behin betiko erretiratu zen, enpresariek eta irratiek behin eta berriz egin zizkioten proposamen onuragarriak eta errepikatuak gorabehera. Bilbon eta Donostian lan egin zuen, publikoaren eta kritikaren arrakasta itzelekin; Bizkaiko hiriburuko La Gaceta del Norten, berriz, hau idatzi zuten: "Ile motza darama, kiribildua, eta, txikia bada ere, garaia dirudi, liraintasunaren, ausardiaren, majeziaren poderioz. Badu, izan ere, majen grazia eta garboa"; Donostian, Donostiako Orfeoiaren etxean egin zioten harrera, hainbat koru-lan abestu zituena, eta "La Goya", hainbat sorkuntzen artean, hiru zortziko, behin eta berriz txundituta utzi zuten entzuleak, eta, batez ere, agur egitean, Bofeuon gorriarekin estaltzen zuten.