Ipuia

Landa Etxebeste, Mariasun (1986ko bertsioa)

Euskal idazlea, Errenterian 1949ko ekainaren 5ean jaioa. Filosofia eta Letretan lizentziatua eta euskara irakaslea da. Amets uhinak (Elkar, 1982) eta Kaskarintxo (Elkar, 1982) ipuin bildumarekin hasi zuen bere ibilbide publizista. Urte horretan bertan, Zarauzko Udalak haur-ipuinen I. "Lizardi" Saria eman zion Txan fantasmaren etengabeko istorion liburuari (gaztelaniara eta katalanera itzulia, La Galera, 1984). Hurrengo urtean (Elkar, 1983) Elisabete lehoi domatzailea argitaratu zuen eta Donostia Hiria III. ipuin saria lortu zuen Nire eskua zurean lanarekin. 1984an Partxela, Txan fantasma, Joxepi dendaria eta Izar berdea (Elkar, 1984) argitaratu zituen, azken biak gaztelaniara, katalanera eta galizierara itzulita (Arg. Galera eta Galaxia). Halaber, urte horretan Donostia Hiria III. Saria jaso zuen Etorri behar duena ipuinarekin.

Ainhoa AROZAMENA AYALA

Hamabi edo hamahiru urterekin idatzi zituen lehen ipuinak. Parisen Filosofian lizentziatu ondoren, Euskal Herrira itzultzea erabaki zuen XIX. mendeko 70eko hamarkadan. Euskara ikasi eta XX. 1974an, Landa Zarauzko ikastolan hasi zen eskolak ematen, eta geroago Lasarte-Oriakoan. Marijose Olaziregi adituaren arabera, G. Rodari, egileak hartutako fantasiazko ildoan eragina izango duena, eta Cuentos por teléfono (1973) bezalako liburuak, bere lehen lanen intertestu bilakatuko dira. Elkarrizketa batean, Landak adierazi zuen Rodarirekin fantasiaren erabilera oso iradokitzailea aurkitzen duela, "maitagarrien ipuin tradizionaletatik aldendu eta errealitatean txertatzen den fantasia den heinean, elementu eta egoera oso errealetatik abiatuta umore handiz blaitutako kritika soziala garatuz".

1982an argitaratu zituen bere lehen ipuinak, biak Elkar argitaletxearen bidez: Amets uhinak eta Kaskarintxo. Bi urte geroago, bere narrazio ezagunenetako bat iritsi zen: Txan fantasma. Errusika (Elkar, 1988), Iholdi (Erein, 1988), Kleta bizikleta (Elkar, 1990) eta Maria eta aterkia (Elkar, 1988) ere asko itzuli dira. Elixabete lehoi domatzailea (Elkar, 1983), Aitonaren txalupan (Elkar, 1988), Nire eskua zurean (Erein, 1995) eta Amona, zure Iholdi (Erein, 2000) ere kaleratu ditu. Azpimarratzekoa da liburu horietako asko Asun Balzolak ilustratu dituela, idazleak hala eskatuta.

Hurrengo paragrafoetan Marijose Olaziregi irakasleak idazle honi buruz egin duen azterketa laburbiltzen (Breve historia feminista de la literatura española, Edit. Anthropos, 2000), esan daiteke Landa gaur egun euskal literaturaren panoramako egilerik emankorrena eta ezagunena dela, eta Bernardo Atxaga idazlearekin batera nazioartean oihartzun handiena duen luma dela. Egiaz, atzerrian proiekzio handiena izan duen euskarazko haur literaturako liburuen egilea da, besteak beste, frantsesera, ingelesera, alemanera, grekora, albanierara, galegora, katalanera eta gaztelaniara egindako itzulpenekin.

Landaren lanaren ezaugarrietako bat bere obretako protagonista femeninoen zerrenda luzea da, estereotipo tradizional matxistak alderantzikatzen baitituzte. Beste ezaugarri bat lehen pertsona narratiboaren ugaritzea da. Egileak literaturak transmititzen dituen rol eta estereotipoen inguruan duen kezka agerian geratu zen 1993an Udako Euskal Unibertsitatean eman zuen hitzaldian, Mezu ideologikoak gure literaturan izenburupean. "Izan ere, Mariasunek, Parisko bidaian, Filosofiako lizentziaturarekin batera irakurketa feminista ugari ekarri zituen, egilearen konpromisoa berretsi besterik egin ez zutenak", idatzi zuen Marijose Olaziregik. 2000. urtera arte Landak argitaratutako 20 liburuetatik 11k protagonista femeninoak dituzte, 4 animali protagonista, eta gainontzekoek, protagonista maskulinoak.

Landaren liburuetako beste konstante bat da narratzaileak testu hauetan pertsonalki errealizatzeko nahiak betetzeko beharraz hitz egiten digula, nahiz eta horrek, gehienetan, ezkontzaren esparruan harreman afektibo egonkor bati uko egitea ekartzen duen. Gogora dezagun beren irrika eta desio pertsonalak betetzea erabakitzen duten protagonista gehienak bakarrik bizi direla (Partxela bezala), banandu egiten direla (Maiderren ama Katuak hain bakarrik sentitzen direnean filmean bezala) edo alargunak direla (Nire eskua zurean pertsonaia bezala). Nabarmentzekoa da, halaber, Christine Nöstlinger austriarraren eta Mariasun Landaren lanen arteko hurbiltasun literarioa, euskal idazleak berak aitortutako kidetasuna. Nöstlinger errealismo kritikoaren adierazle nagusietakoa da, umorearen eta fantasiaren bitartez inguratzen gaituen munduaren injustizia sozialak salatzen saiatzen dena. Txan fantasma, 1982an Haur eta Gazte Literaturako Lizardi Saria irabazi zuena eta 1984an gaztelaniaz argitaratu zena (Chan el fantasma), errealismo kritikoaren adibide ona da. Psikiatriko batean sartu duten neska autista baten istorioa kontatzen du.

Beste batzuetan, Landak "desegokitzat" jotzen dituen gaiak jorratzen ditu. haur literaturarako, adibidez, heriotza (La barca de mi abuelo), grebarako eskubidea (Una bicicleta en huelga) edo konformismoaren eta intransigentziaren salaketa (Potx). Olaziregik uste du Landa bere narrazioen umoreagatik eta ironiagatik ere nabarmentzen dela. Bernardo Atxagaren hitzetan, Landaren umorea "ekialdetarragoa da, japoniarragoa, beste guztiak baino". Xehetasunaren poetika, horrela deskribatuko nuke nik bere ikuspuntua". Umoreagatik nabarmentzen diren ipuinak Rusika (1993) eta Julieta, Romeo eta saguak (1994) izan daitezke. Baina ikerlari honen arabera, Landaren lanik arrakastatsuena Iholdi izango da ziurrenik, Ereinek 1988an argitaratua eta Edebék 1994an, Cuadernos secretos bildumaren barruan, gaztelerazko bertsioa argitaratu zuena. Hor hasi zen Landa Asun Balzola ilustratzailearekin elkarlanean, "tandem ia-perfektua osatuz", Olaziregiren hitzetan.

Chanekin Mariasun mamuak modernitatea euskaraz idatzitako haur eta gazte literaturara ekartzen bazuen, Iholdirekin aurrerapauso bat emango du bere bilakaera poetikoan eta estetika postmodernoagoetara hurbilduko da. Iholdi liburu zatikatua da, 16 mikrokontakizunez osatua, eta bere itxurazko soiltasunak, zehaztasunak eta iradokizun ahalmenak harritu egiten du edozein irakurle. Ipuin gehienek protagonisten haur ikuspuntua erakusten dute. Askotan agertzen dira bakardade, ulertezintasun eta tristura sentimenduak. Narrazio hauetan berriro ere agerian geratzen da idazle honentzat haurtzaroa ez dela hain begi-bistakoa eta sinplea.

Landak sari garrantzitsuak ditu, besteak beste, 1982ko Lizardi saria (Txan fantasma), 1991ko Euskadi saria (Alex) eta 1994ko IBBYren Ohorezko Zerrenda (Iholdi).

Testu antologikoa
Nos nos nos ha ordenado a un cuento de Andereñoak. Me ha sido la motzena de los vientales para mi vero.

'Eran todas las niños que eran el ikastola. En un día, un niño que perdiera y un zorri lo que jan. Y nadie se konturó. Final'.

"Benetan laburra hire ipuina!" ya lo he dicho señora, y lo tengo con un kezkado. Gero galdetu dit ea nire ipuin bat uzten duen gizon bati, eta nik baietz erantzuten diot. Eso Sikologo izena du.

"Irakasleak ipuin labur bat idazteko agindu digu. Nirea izan da laburrena:

'Behin, eskola batean, haur guztiak oso txikiak ziren. Haietako bat galdu eta zorriak jan zuen. Eta inor ez zen konturatu. Amaiera'.

Uste dut ipuin hau laburra dela! -esan du andereñoak, eta kezkaturik zirudien. Gero, esan dit ea uzten nion gizon bati erakusten, eta nik baietz esan diot. Jaun horrek Psikologoa zuen izena".

(Iholdi, Edith. Erein, 1988)

Félix IBARGUTXI OTERMIN