XVIII. mendeko mentalitate ilustratua luzaz arduratu zen sasikumeen arazoez. Europa osoan izandako hazkunde handiak eragin zuen, alde batetik, Inklusa berriak sortzea, umeen bizi baldintzak okerrera egiten zuten bitartean eta bestetik bertako ume heriotza indizeak garaikoa baino askoz handiago izatea berau ere nahiko altua bazen ere. Hain modan zeuden populazioaren aldeko teoriek hainbeste bizitzen galera, herrialde pobretzea zelarik, nolabait geldiarazi behar zela pentsarazi zuten ; era berean gizakiari buruzko ikuspegi berriak eta haurtzaro ideiaren garapenak egora honi irtenbidea bilatzea bultzatu zuen.
Utzietsitako umeen heriotza tasa batzuetan ia % 100 zen; Antzinako Erregimenean ume eta gazteen heriotza tasa orokorrean umeen % 50koa zen bitartean, Inklusikoen artean % 80 eta 90 tartean kokatzen da kopurua. Asko Etxean sartu baino lehen hiltzen ziren, harako bidean. Gehienetan eramaileak gizonezkoak ziren, Inklusarako bidean igarotzen ziren herrietan umeak jasotzen zituztenak. Jaio berriak akituak, egunetan ia jan gabe, eguzkipean, euripean, hotzarekin, askotan hiltzen ziren. Inklusak salatzen zuten ia guztiak zenduak iristen zirela edo berehala hiltzen zirela. Zaragozako Ospitaleak Gaztelako Errege Aholkularitzari jakinarazi zion 1792ean haraino eramaten zituzten umeen egoeraz eta txosten honen ezagutzak, Pedro Joaquin de Murciak argitaratu zuen bere “ Discurso político sobre la importancia y necesidad de hospicios, Casas de expósitos y hospitales” (Madril, 1798) (2) garai hartan hiru lurraldetako utzietsiak jasotzeko zerbitzua antolatzen ari ziren Euskal Herriko agintariak larritu zituen. Ume gehienak hilzorian iristen ziren; kontatzen zen, adibide, txostenean, Calahorrara iritsi zen 7 umeko etorraldi batean, 3 jada hilda zeuden, 3 bizirik irauteko itxaropenik gabe eta bat bakarrik aurrera ateratzeko itxaropenarekin. Garraio horiek saihesteko, 1796ko Errege Agiriak, Espainian gai honi buruz aldarrikatutako lehen Araudia betetzea agintzen zuen, utzietsiak topatu zituzten herritan edo inguruko baten edoski behar zutela ziona.
Umea Inklusara iristen zenean, han igarotzen zailak ziren beste estualdi batzuk zain zituen. Etxean hainbat inude zeuden bularra emateko. Ohikoena zen gutxi izatea eta bakoitzak hainbat umeez arduratu behar izatea, hortaz bere elikadura eskasa izaten zen. Ume batzuk gaixoturik iristen ziren, gehienetan ezkabia eta sifilis. Edoskitzearen bidez gaitza hauek umeetan eta inudetan hedatzen ziren. Oso gutxi ordaintzen zitzaien eta Inklusan lan egitea onartzen zuten emakumeak ziren hau zelako bere azken irtenbidea: Uriz, lehen aitatutako liburuan, kontatzen du Iruñean berrikuntzak abian jartzen saiatu zirenean erabaki zela inudeek umeak kalera ateratzea airea hartzea. Bada, emakumeek uko egin zioten zeren lotsa ematen zieten ikustea eta besteek jakitea non lan egiten zuten. Izan ere: lan hau bete ondoren inolako familiarik ez zituzten hartuko beren umeen inudetako. Iruñean ia denak ezkongabeko amak ziren horrela irtenbide bat topatzen zutenak beraientzat eta zekartzaten umearentzat. Baino banatzen zituzten eta kanpora bidaltzen zituzten bularra ematera, ziurrenik bereari kasu gehiegi ez egiteko, beste utzietsiak baztertuz. Umeak sehasketan pilaturik egoten ziren; Iruñean kopurua 4 sehaskako zen, baino bazen Espainian zehar Inklusaren bat hamabi ere jartzen zituenak. Horrela ume guztiak gaixotzen ziren osasuntsu iritsi zirenak kutsatu eta ahultzen baitziren. Metaturik zeuden, zikinak, gosetuak, zeharo alde batera utziak. Bizirik irauteko aukera gehiena zutenak lehenbailehen kanpoko inudeak landetara eraman zituztenak ziren. Gainontzekoak, Iruñean XVIII. mendearen zehar, sartu eta hiru hilabete baino lehen hil ziren guztiak.
Mendearen azken hamarkadan hainbat berrikuntza abian jarri ziren, egora hura zuzentzeko egokiak zirela argi geratu zen laster. Funtsean inude gehiago kontratu eta hobeto ordaindu eta elikatu izan zen neurria. Utzietsiak Ospitaleko zirujauaren zaintzapean jarri ziren, hau egunero joaten zen, ume gaixotuen eta osasuntsuen arteko bereizketa zorrotza mantentzen zen. Arropa berria egin zitzaien eta eguzkia eta airea hartzera ateratzen ziren, kutsadurak saihesteko elikadura artifizialarekin behin eta berriro saiakerak egiten ziren bitartean. 1801ean lortutako hobekuntzak argibide orri batean azaldu ziren Iruñetik Espainiako Inklusa guztietara bidali zena orientabide eta adibide gisa balioko zielakoan. 1791-95 bosturtekoan Inklusako umeen heriotza tasa oraindik ‰992koa batzen ere (tratatu-idazle askorentzat Inklusak umeak akabatzeko etxeak besterik ez ziren), hurrengo bosturtekoan 1796-1800 ‰ 560ra beheratu zen, Iruñeako Etxeko heriotza tasa ume heriotza tasa orokorrera inguratzen duena.
1805ean garai berri bat hasi zen utzietsien Etxe berri bat irekitzearekin non umezurtzak ere hartzen ziren eta 12 urte arte neskak hezitzeko sail bat zegoen mota guztietako etxeko lanak ikasten zituztelarik zeren adin horretatik aurrera neskame lanetan hasten ziren. Karitatearen Ahizpen eskuetan utzi zen Etxearen gobernua. XIX. mendearen zehar, 1822ean lehen Ongintza Legea aldarrikatu zuen Estatuaren gidaritzapean behartsuen, utzietsiak tarteko, laguntza antolatu zen karitate erlijiozkoa eta pribatutik estatuaren ongintza publikora igaroz. Pixkanaka, Inklusan sartzeak heriotza ziurraren parekoa izateari utzi zion. Utzietsietako batzuk aurrera egiten zuten, egia da beste umeak baino arazo gehiago gaindituz bazen ere. Oraindik, 1891ko data berantiarrean, Donostiako Utzietsien Batzarreak hiriko tornu-etxean jasotako eta inudeekin igarotako lehen egunetako umeen hilkortasun tasa altuaz bere kezka adierazi zuela, Ospitaleko medikua zen, Galo Aristizabali aginduz ikerketa eta memoria prestatzeko zergatiak eta konponbideak adieraziz. Ikerketa honetan ondorioztatu zen 1886-90 bosturtekoan Tornu-etxean jasotako 517 umeetatik 60 bertan hil zirela gehi 211 bere inudeekin, denera 271, hau da umeen % 52,4. 1807-1843 artean Bizkaiko Inklusan sartutako 4.473 umeetatik 1.196, 7 urte egin baino lehen hil ziren, hau da % 26,3. Kopuruaren pisua arren nabaria da aurretik adierazi den egoerarekin desberdintasuna. Txertaketaren aurrerapenak, umeen osasun egiaztatzeak, garbitasun neurriak, inudeen kontrola bai bere osasunari dagokionez bai umeak tratatzeko moduan, poliki-poliki eragina eduki zuten. Fraisoro Haur Abandonatuentzako Etxea Gipuzkoan zabaltzea, 1903ean, instalazio berrienekin hornitua eta apurka tornuak kentzea, ume utzietsien hazieran aurrera pauso bat izan zen. 1932-33 Etxean sartutako 259etatik 49 zendu ziren, %18,9. 1925-1932 artean Bizkaiko Inklusan sartutako 2.855 umeetatik 657 hil ziren, % 23.
Garai honetan alde batera utzi ezin den ume kopurua zen bere utzietsitako bizitza aurrera ateratzen zutenak eta bere etorkizuna ikuskatu dezakegu. Hasteko abizen bat jarri behar zitzaien identifikatu ahal zitezen eta gizartean normaltasunez moldatu. XVI. mendetik XVIII. menderaino Iruñean ume guztiei Goñi jartzea zen ohitura Katedraleko Taulako Artxidiakonoa eta Ospitale Orokorreko mesedegilea izan zen Ramiro de Goñi jaunaren ohoretan. Heldu baino lehen ume ugari hiltzen zirenez, abizena behin eta berriro errepikatzeak ez zuen arazotik sortu XIX. mendearen hasieran hilkortasunak behera egin zuen arte eta nahasketak saihesteko abizenak ugaritu behar izan ziren. Gipuzkoan, Probintzia 1819ean umeei abizena jartzearen premiaz jabetu zen eta ordutik jatorrizko herriaren izena jarri zitzaien: San Sebastian, Tolosa, Azpeitia eta bertzeak. 1884tik aurrera erabaki zen bi abizen euskaldun, asmatuak, jartzea hau da ez ziren benetakoak baino bai eufonikoak eta erraz onartzeko modukoak. Ume gutxi ziren gurasoak edo familiakoak berriz galdeginak edo berreskuratuak.
Nahiz eta utziestean uzten zizkieten oharretan aipatzen zen ahal bezain pronto berreskuratzeko asmoa, gauzak bere onera etortzerakoan, oso guraso gutxik egiten zuten eta ez ziren oharretan desio hori adierazi zuten berak. Oharrak ezik, ume askok ezagutzeko mota askotako adierazgarriak zeramaten: zintak, estanpak, erditik moztutako jokoko kartak, medailak, ebanjelioak… Batzuk, ziurtasun handiagoko, umeak hanketan edo besoetan erretzen zituzten medaila, txanpon, titare, edo metaleko beste gauzatxo txikiren batekin. Baino ardura hau guztia ia beti alperrekoa izan zen. Iruñeako inklusan ez zen ia ume bat bakarra ere jaso XX. mende arte. Berreskuratu ziren apurrak guraso ezagunenen bidezkoak umeak ziren Miserikordia etxean onartuak izan zirenak gurasoen egoera benetan latza zelako. 1900-04 bosturtekoan 25 utzietsi jaso ziren, sartutako % 2,8; 1910-14ean 43 izan ziren, % 4,6 eta 48 1920.24ean, %4,8. Gipuzkoan berreskuratze kopurua apur bat handiagoa izan zen XIX. mendean: 1850-59 hamarkadan probintzia osoan utzietsien % 2,3 berreskuratuak izan ziren; 1850-59 hamarkadan Bergara aldeko % 2,4. 1886-90 bosturtekoan Donostialdean umeen % 4,7. XX. mendean Bizkaia eta Gipuzkoako berreskuratze kopuruak Nafarrakoak baino handiagoak dira: Bilboko Inklusan 1925-32 urteen artean utzietsien % 10,4 berreskuratu ziren eta Fraisoron berreskuratuak 1932-33 urteetan % 11,8 izan ziren. Orokorrean umea berreskuratzen zuena berezko ama izaten zen. Askotan ezkongabe jarraitzen zuen; baten bat beste batekin ezkondua eta umerik gabeak edo ezkondu ondoren umea eskatzen zuten gurasoak ere batzeuden. Baita ere badira aiton-amonak berreskuratuak (ama hila zen edo alde egina) eta sasikumeen izebak. Azkenik miseria eta premiagatik utzitako umeen berreskuratzeak ere jazo ziren.
Berreskuratuak baino kopuru handiagoa zen inudeak jasotakoak. Hauek, orokorrean, bizi ziren herrietan ondo moldatzen ziren; neskak, Nafarroan, ezkontzekoan Inklusak emandako ezkonsaria jasotzen zuten bere gizarteratzea errazten zuena.
Bizirik irauten zuten hirugarren multzoa zorigaiztokoenek osatzen zuten: beraien artean buruz atzeratutako umeak, paralitikoak, gor-mutuak edo bestelako gaitzak edo akatsdunak, inudeek ez zituzten hartzen bularra emateko edo Miserikordia-etxera itzultzen zituzten (Gipuzkoan 4 Miserikordietara). Bazauden baita beste mutil eta neskato hainbat arrazoiengatik, batzuetan berea, hala nola jarrera gaiztoa, edo inudea eta bere familiarena ez zirenak jasoak eta itzuliak zirenak. Hauek beste senar-emazteek jaso zezaketen baino bere patua oso gogorra izaten zen zeren jasotzaile berrien, hazierak sortzen duen harreman goxoa ez zutenak, helburu bakarra umeei lan araztea zen. Sarritan utzietsitakoak kendu behar zitzaizkien zeintzuk ihes egiten zuten eta babesa bilatzen zuten garai bateko inudean edo Miserikordia-etxean. Neskak neskame lanetan aritzen ziren eta mutilak hainbat lanetan, guztiak gizarte-lan maila xumeenekoak. Batzuk, sos gutxi batzuen truke, ordaindu lezakeenaren lekua hartzen zuten soldaduskan.
- “Ume utzietsiak bere lehen urteetan hiltzearen benetako zergatiak”. Ez da euskarako itzulpenik.
- Umezurtzegi, utzietsi-etxe eta ospitaleen beharrari eta garrantziari buruzko solas politikoa”. Ez dago euskaratua.