Hirugarren sailkapen honen bitartez, gazteluen bilakaera tipologikoa nabarmendu ahal dugu, historiaurreko oppida izenekoetatik XIX. mendeko forteetaraino. Kasu honetan, taldearen oinarrian egongo lirateke Burdin Aroko kastroak, hau da toki garaietan ezarritako herrixkak, oinarrizko defentsa xume batzuekin. Ongi ikerturik daude, esate baterako, Nafarroako Kortesekoa edota Biasteri ondoan dagoen beroien La Hoya izeneko herrixka. Bigarren urrats batetan egon daitezke erromatarrek ezarritako eraikin eta osagai kastellologikoak. Horietako batzuk berrerabili zituzten Erdi Aroan, Oliten eta Baionan adibidez, eta beste batzuetan indusketa arkeologikoetan ikertu ohi dira, hala nola Zangoza ondoan dagoen Los Cascajos izeneko kanpaleku militarraren kasuan. Zentzu honetan, erromatarren teknika poliotzetikoak berebiziko garrantzia duela aitortu behar dugu, batez ere geroko Erdi Aroko kastellologian eragin sakona izan zuelako.
Zalantzarik gabe, irizpide kronologiko honetan protagonismo berezia izango lukete Erdi Aroko gazteluek, garai honi dagokiolako kastellologiaren loraldirik handiena Europa osoan. Gazteluen garaia dela, esan dezakegu. Nafarroako Xabier, Olite, Tiebas, Amaiur edota Marcilla, Arabako Ocio, Astulez eta Portilla, Gipuzkoako Arrasate, Beloaga edota Aitzorrotz, Lapurdiko Gixune, Bizkaiko Malmasin eta Untzueta edota Nafarroa Behereko Bidaxune Erdi Aroko gazteluak izan ziren, eta Europako Erdi Aroko kastellologia aberatsaren isla izan ziren, zalantzarik gabe. Zentzu honetan, gaztelu hauen bilakaera tipologikoa kastellologia europearraren ikerketen helbururik behinena dela esan dezakegu, zalantzarik gabe.
Erdi Aroaren bukaeran, ohiko gazteluek eraginkortasun militarra galdu zuten neurri handi batetan, artilleriaren aurrerapenengatik. Poliortzetikaren nagusitasunaren aurrean eraikin defentsiboen bilakaera oso handia izan zen, eta Europa osoan Errenazimentuko baluartea zabaldu zen, Erdi Aroko gazteluen tipologiarekin amaituz. Garai honetako adibide bikaina da Iruñeko Gotorlekua, baita Hondarribiko Karlos V.aren gaztelua eta Urgull mendikoa ere.