Auzoak

Betoño

Betoñu da 2001ean Euskaltzaindiak proposatu zuen izena. Donemiliaga Kukullako kartularioan leku honi egindako erreferentzia Betoniu da, Arrazuako antzinako merindadean (Harhazua, Reja agirian); kartulario horretan, Donemiliagako monasterioari zerga ordaintzen zioten Arabako herrien zerrenda agertzen da 1025ean; zerga gisa burdin sare bat edo gehiago edo, gutxieneko kasuan, ahariak ematen zituzten. 1135eko dokumentu batean Betonno agertzen da; dokumentu horretan, Naiarako gotzainak Pedro artxidiakono maisuari mandatua ematen dio Armentiako etxea eta inguruko hogei hiribilduren apezpiku-laurdenak zaintzeko (Rodríguez R. de Lama, 1976: 170).

Alfonso X. erregearen pribilegio errodatuan Betonno agertzen da; bertan, J.J. Landazuri historialari gasteiztarraren transkripzioaren arabera, 1258an Arabako Kofradiak Gasteizi zortzi herrixka ematen dizkiola baieztatzen da (Landazuri IV: 71). 1266ko dokumentu batean Betoñu ageri da (Landazuri III: 276). 1352ko epai arbitrario batean, alde batetik herrixka zaharretako nekazariak eta Gasteizko kontzejua zirela, eta bestetik Gasteizko hiribilduaren gazteluko alkaidea zela, Betonnu aipatzen da behin baino gehiagotan (Díaz de Durana 1994: 26). 1493ko beste epai batean Vetonu agertzen da (Díaz de Durana 1994: 109). 1481eko Gasteizen jurisdikzioko Apeoan Betoñu eta Vetoñu ageri dira (GUA).

Bai Betoñu bai Vetoñu aipatzen dira Gasteizen jurisdikzioko mugarriztetatzeei buruzko hainbat dokumentutan, 1516koan eta mende bereko dokumentuetan, Arabako herrien zerrenda eta haiek elizari ordaindu beharreko hamarrenak jasotzen direnetan, 1580an (APAH eta GUA). 1551n, Martín Gil lizentziatuaren bisita-liburuan, Betoñu aipatzen da Armentiako Artzapez-barrutiko herrien zerrendan. XVII. eta XVIII. mendeetan, ohikoa da leku honi Betoñu deitzea. XIX. mendetik aurrera, ordea, maizago agertzen da Betoño, eta XX. mendean forma hau finkatzen da.

Toponimia txikian, hau da, pieza, nekazaritza-lur, soro, bide, eta abarren izenetan ere joera bera gordetzen da, data bakoitzari dagokion forma azalduz; hitz-elkarketan agertzen da, bai euskaraz bai gaztelaniaz, ... bidea, ... soloa, ... aldea eta abar adieraziz; esate baterako: Betoñu soloeta (1549, APAH), Vetoñusoloeta (1605, APAH), Vetoñu videa (1635, APAH), Betoñu videa (1698, APAH), Betoñusoloa (1716, APAH), Betoño Soloa (1720, APAH), Vetoño aldea (1724, APAH), Betoñosolo (1826, APAH) Camino de Betoñu (1842, APAH), Betoñu-soloa (1850, APAH), Betoño soloa (1926, GUA), Betoñosolo (1952, GUA).

Koldo Mitxelenaren arabera, -oña, -oño atzizkiek antzinako -onia, -oniu adieraziko lituzkete. 1025ean, aurretik aipatu den moduan, Betoniu agertzen da. Caro Baroja arduratzen da atzizki horietaz, eta proposatzen du, beharbada, toponimo horrek izen berezi batekin duela zerikusia: Vetonius edo Vettonius izenarekin, alegia.

EMS 2009

Iturriak

  • EAH: Elizbarrutiko Artxibo Historikoa.
  • APAH: Arabako Probintziako Artxibo Historikoa.
  • GUA: Gasteizko Udal Artxiboa.

Bibliografia

  • Caro Baroja, Julio: "Álava en la llamada Reja de San Millán", Historia General del País Vasco, III, La Gran Enciclopedia Vasca, Bilbo, 1980, 109-149.
  • Caro Baroja, Julio: "Toponimia más enigmática", Historia General del País Vasco, III, La Gran Enciclopedia Vasca, Bilbo, 1980, 265-267.
  • Caro Baroja, Julio: Materiales para una historia de la lengua vasca en su relación con la latina, Salamancako Unibertsitatea, Salamanca, 1945, 95-96.
  • Díaz Bodegas, Pablo: Libro de visita del Licenciado Martín Gil, Kalagorri eta Ozkabarteko Elizbarrutia, Logroño, 1998, 317.
  • Díaz de Durana, J. Ramón: Álava en la baja Edad Media a través de sus textos, Fuentes documentales medievales del País Vasco, 54. zk., Eusko Ikaskuntza, Donostia, 1994, 26-27, 109. eta 115. or.
  • Euskaltzaindia: Euskal Autonomia Erkidegoko Biztanle-Entitateak = Entidades de Población de la Comunidad Autónoma Vasca, Euskaltzaindia - EUDEL - Eusko Jaurlaritza, Bilbo, 2001.
  • Fita, Fidel: "El vascuence alavés anterior al siglo XIV", Boletín de la Real Academia de la Historia, III, 1883, 215-243.
  • Landázuri y Romarate, Joaquín José de: Obras históricas sobre la provincia de Álava, I, Arabako Foru Aldundia, Gasteiz, 1976, 47. or.
  • Landázuri y Romarate, Joaquín José de: Obras históricas sobre la provincia de Álava, III, Arabako Foru Aldundia, Gasteiz, 1976, 276. or.
  • Landázuri y Romarate, Joaquín José de: Obras históricas sobre la provincia de Álava, IV, Arabako Foru Aldundia, Gasteiz, 1976, 71. or.
  • López de Guereñu, Gerardo: Toponimia alavesa seguido de mortuorios o despoblados y pueblos alaveses, Onomasticon Vasconiae 5, Euskaltzaindia, Bilbo, 1989.
  • Martínez de Madina, Elena & Knörr, Henrike: Toponimia de Vitoria II, Malizaeza, Onomasticon Vasconiae 28, Euskaltzaindia, Bilbo, 2009.
  • Mitxelena, Koldo: Apellidos Vascos, 5. argit., Txertoa, Donostia, 1997, 140. or.
  • Ramos Remedios, Emiliana: El Apeo de Vitoria y su Jurisdicción a fines del siglo XV, I eta II, Vitoria-Gasteizko Udala, Gasteiz, 1999.
  • Rodríguez R. de Lama, Ildefonso: Colección diplomática medieval de la Rioja, II, Instituto de Estudios Riojanos, Logroño, 1976, 170. or.
  • Rodríguez R. de Lama, Ildefonso: Colección diplomática medieval de la Rioja, IV, Instituto de Estudios Riojanos, Logroño, 1989, 218. or.
  • Ubieto Arteta, Antonio: Cartulario de San Millán de la Cogolla (759-1076), Instituto de Estudios Riojanos, Valentzia, 1976, 176-179.

EMS 2009