Jean Etxepare medikuak (1877-1935) Beribilez bidaia-liburua 1931n argitaratu zuen. Euskal Herrian zehar egindako auto-bidaia baten kontakizuna da, lagunartekoa, non lurraldearen iruditeria zabal eta berezi bat eskaintzen zaigun garai hartako prosarik ederrenetako batean, Kanbotik abiatuta.
Jean Etxepare nortasun handiko humanista izan zen, eta hizkuntzaren maisua. Beribilez da idazleak bizitzaren azkenean zituen ideien bilduma. Etxepare helduak bazituen 58 urte orduan, eta gaztetan baino neurritsuagoa agertzen da, bere hautu intelektualak azaltzean: medikuak susmatzen zuen laster hil zitekeela, eta lau urte gehiagoz baino ez zuen iraun.
Ezagunak dira gaztetan izan zituen arazoak Buruxkak (1910) lehen liburuarekin, horrenbestekoak non ale guztiak merkatutik erretiratu behar izan zituen, aitaren mehatxupean. Etxepare kategoriako intelektuala zen, eta baita bitxi samarra ere, tokatu zitzaion Iparralde klerikal hartan; hori gutxi balitz, urte haietan bizi-bizi zegoen Estaduaren eta Elizaren arteko talka Frantzian.
Garai hartako pentsamendua gertutik ezagutu zuen (Schopenhauer, Nietzsche, Haeckel, Reichenbach…), ez baitzen ohikoa inguru eta sasoi hartan. Beribilezen ikusten da idazleak egiten duen ahalegina eta, aldi berean, autozentsura, testu onargarriak sortzeko gizarte garaikidearentzat bere ideiei uko egin gabe.
Aipagarriak dira hainbat pasarte liburu honetan. Aipagarria da duen asmo diplomatikoa mugaren alde bietako euskaldunak elkarri hurbiltzeko kontakizun legendario komun baten abaroan (Orreagako gudua, frankoen kontrakoa), eta Historia hurbila ere aipatuz “zauriak berritu” gabe (Napoleonen inbasioaren bertsioa, euskaldunon artean zatitzailea izan zitekeena). Aipagarria da Loiolako Santutegiko bisitaren kontakizuna, non hizkuntzaren efektu sotilen bidez adierazten duen bere ikuspuntu kritikoa orduko Santutegi eta Inazioren etxearen luxu barrokoari buruzkoan, hautsik harrotu gabe. Aipagarria da, era berean, Zarauzko etxeen deskribapen enpatikoa, belaunaldiz belaunaldi irauteko asmoz egindako etxe sendo-ederrak. Aipagarria da, azkenik, Donostiako giroa nola kritikatzen duen, bereziki gizarte hartako arinkeria, Europako bi Mundu Gerren bitarteko arazo latzei itzuri egiteko ihesbidea: Belle Époque eta gero etorri behar zuen Bigarren Mundu Gerrako hondamendiaren zantzu iragarlea. Hazkunde ekonomiko eta sozial etengabearen baitako sinesmena putzura eroria zen Lehen Mundu Gerrarekin… Zientziak eta teknologiak XIX. Mendean ahalbidetutako optimismoa kolokan zegoen, Gerla Handiak suposatu zuen hondamendiaren ondoan.
Aipagarriak dira, era berean, herri-bizimoduaren laginak, estanpa modukoak: euskal bazkaria, Iruneko jaiak, euskararen soziolinguistika…
Aipagarriak dira, bidenabar, Jean Etxeparek jakintzaren ikuspuntutik egiten dituen ekarpenak ere, hala zientifikoak nola humanistikoak. Batetik, zientzien aldetik, honako hauek jasotzen ditu: irudikatzen du munduaren sorrera “ziliporta” (txipristin) batetik abiatuta, ikastun askoren gogoan oraindik Kreazioaren baitako sinesmena zegoenean; deskribatzen du itsasoak labarrak nola higatzen dituen, ikuspegi positibistaz; ematen du petrikiloren eta sasi-medikuntzaren estanpa umoretsua, Donostiako bisitan; gogoan du landa-garapena (basogintza, sagardogintza, ur termalak)… Bestetik, beste hauek jasotzen ditu, ikuspuntu humanistikotik: euskaldunek modernizazio eta garapen industrialarekin dituzten kezkak eta erronkak, kanpoko industriariak bertokoei gaina hartzekotan zirelakoan…; Greziako espiritu neurritsua beretzen du 1931n, lehen biografiako bere aldarte suharrago baten aldean ezberdina. Gaztetan, Unibertsitateko heziketa-urteetan fedea galdu zuen, eta, besteak beste, Friedrich Nietzscheren obra ezagutu zuen: azken puntu honi dagokionez, hala ere, ez dakigu xuxen noraino hartu zuen asmoa bere benetako iritziak estaltzekoa Beribilezen (1931), zer gerta ere bere idazle-bokazioarekin, liburu salduezinak elkarren ondotik idatzita…
Laburbilduz: Beribilez da XX. mendeko lehen herenaren prosistarik onenaren testamentua, non euskal eragile baten ondare ideologiko-sentimentala jasotzen baita geroko belaunaldientzat.
Oinarrizko bibliografia:
- Altonaga, Kepa (2006) Etxepare, Aldudeko medikua. Bilbo: Euskaltzaindia & UPV/ EHU. https://www.euskaltzaindia.eus/dok/iker_jagon_tegiak/66692.pdf [2022-07-27]
- Altonaga, Kepa (2022). Axularren gerizapean. Iruñea: Pamiela.
- Arrigain, Isabel (1992) “J. Etxepare” in: Etxepare, J. Buruxkak. Bilbo. Euskal Editoreen Elkartea. http://zubitegia.armiarma.com/?p=mar-154 [2011-X-23]
- Etchepare, Jean, (1931) Beribilez. Baiona: Laserre. http://www.memoriadigitalvasca.es/handle/10357/873 https://www.euskalmemoriadigitala.eus/handle/10357/873 [2022-07-27].
- Gartzia Trujillo, Sebastian (2014) Jean Etxepare, Aldudeko medikua. Euskal modernitatearen brankako irudia. Bilbo: Desclée de Brower.
- Kintana, Jurgi (2009): Urre urdinaren lurrina. Euskal idazle galduaren bila (1810-1940), Pamiela.
- Ortiz de Pinedo, Aitor (2018) Jean Etxepareren Beribilez (1931): bidaia eta ideologia. EHU/UBM III Doktorego-tesia https://www.inguma.eus/egilea/ikusi/aitor-ortiz-de-pinedo [2022-07-27]
- Ortiz de Pinedo, Aitor, 2018, "Gizartea Jean Etxepareren idazlanetan: adabakiak", EGAN 2018 3/4:123-148.
- Ortiz de Pinedo, Aitor, 2018, "Jean Etxepare Bidegorri zubigile", Euskera 63: 365-391.
- Ortiz de Pinedo, Aitor, 2018, "Jean Etxepare eta Pío Baroja", Fontes Linguae Vasconum 125:85-112.