1321eko irailaren 19an izan zen, eta ez da Zaldibia, Alonso Onceno, Ochoa Álvarez de Isasaga eta beste batzuk ezagutarazten duten bezain ugaria, 70.000 borrokalari nafarrek eta 800 gipuzkoarrek zenbatesten dutena.
Beotibarren borroka, Gipuzkoako muga berrian gertatzen ziren guztiak bezala, Alfontso viii.aren konkista gaztelauak 1200. urtean izandako euskal erresumaren zatiketaren ondorio saihestezina zen.
Nafarrak Lekunberriko eta Gorritiko gazteluetan babesten ziren, Tolosa eskualdean sartzeko abiapuntu gisa. Gipuzkoarrak batez ere Berastegin babesten ziren. Moreten bertsioa benetako historiara doituena dirudi. Honela dio:
"Egia da aurten (1321), Gipuzkoan tropak errimatu zirela eta muga hartan arma-mugimendua izan zela, Nafarroaren amaieran lapurreten etsaitasun etenez sartuta".
Badirudi gipuzkoarrak Gorritiko gazteluaz jabetu zirela, nafarrek segurutzat jotzen baitzuten. Errepresalia gisa, Erresumako gobernadorea, Ponce de Morentayna, mugarantz abiatu zen, Tolosan sartzeko prest zeuden nafar eta gaskoi kopuru handi batekin. Moretek San Migueletik sartu dela dio, eta Berastegi hiribildua hartu zutela adierazi du. Campiónen ustez, nafarrek aurrera jarraitu zuten Tolosa ingururaino, eta, Beotibarko hesitura iristean, Gil López de Oñaz, Larrearen etxeko jauna, oinaztarren buru zela, nafarrei eraso egin zien, porrot larria eginez. Garibayren arabera, Martín de Aybar, Alférez del Pendón Real preso hartu zuten.
Euskaraz kantatzeak eta Gaztelako poema batzuek gertakaria dute. Euskaraz kantatzeak, Garibayk gordeta, honela dio:
Mil años ygarotaura
vere videan.Sartu de Guipúzcoa
Gaztelu_co echean,quin batu
Beotibar pelar...
Mila
urte igaro ondoren
urak bere
ikasturtea jarraitzen du,gipuzkoarrak
gazteluaren etxean sartu dira; nafarrekin elkartu
dira Beotibarko
batailan...
Michelenaren aburuz, kantu hori gudua baino askoz geroago osatu zen. Arrazoietako bat gipuzkoar hitza izan zen, hasiera batean onartezina eta Zaldibia, Garibay eta Isasti garaietan oso ohikoa.
Rodrigo Yañezen Alfontso xi.aren poeman, fantasia eta gehiegikerien luxuzko borroka deskribatzen da. Bere ahapaldi batek nafarren sarrerari buruz hitz egiten du:
"Horretan datoz Navarros
eta bere herrikidea, eta oso ahalmen
handia dute montannako lurretan
sartzeko".
Eta garaipenarekin duen lotura:
"Hementxe daude lepuscanoak
mendeka,Sabaiek adierazi
zuten geroago iraun zutela".
Yáñez poeta XIV. mendearen lehen erdian bizi izan zen eta batzuek Rodrigo Yáyez de Logroñorekin identifikatzen dute.
- CAMPIÓN, A. Nabarrako Jenioa. Col. Difusión, 136-141.
- AROZENA, F. "Beotibarko bataila", Gipuzkoan historian. Madril, 1964, or. 81-86.
- ZALDIBIA, J. M Kantauriko eta Gipuzkoako gauzen batura. Donostia, 1945, or. 37
- YÁÑEZ, R. Alfonso Oncenoren poema. Madril, 1868.
- UBIETO, A. Penintsulako estatuen kronika. Madril, 1951, or. 113.
- URKIA, F. "Beotibarko gudaketa". Euskal-Esnalea, 1928.